چکیده:
امروزه قطب های علمی یکی از مهم ترین عوامل محرک توسعه کشورها در قرن بیست و یکم شناخته شده اند که هم چون موتورهای محرک توسعه در تعامل نزدیک با نهادهای مولد فکر و اندیشه عمل می کنند. قطب های علمی در قیاس با اسلاف خود یعنی نهادهای پژوهشی سنتی علاوه بر دارا بودن نقاط قوت آن ها، از خصوصیات ویژه دیگری نیز برخوردار که امتیاز قطب های عملی محسوب می شود. تعدد و تنوع قطب های علمی یکی از شاخص های رشد و بالندگی جوامع به شمار می آید. قطب های علمی با به کاری گیری و درآمیختن چهار عنصر مفهومی و اصلی خود یعنی نوآوری، رقابت، کیفیت و دانش فنی تلاش می کنند به نیازهای اصلی جامعه پاسخ دهند. در ایران نیز هم گام با سایر کشورهای در حال توسعه، گام های مناسب و در خور توجهی در راه تشکیل قطب های علمی برداشته شده و لازم است این رود با شتاب و دقت بیشتری به منظور حصول نتایج مطلوب تر و کسب استانداردهای جهانی ادامه یابد. بهره گیری از مزیت نسبی و توان دانشگاه ها متناسب با نیازهای آتی کشور، توسعه مبتنی بر دانایی، افزایش توان علمی پژوهش گران، گسترش هدفمند مرزهای دانش، نوآوری در علم و فنّاوری و ارتقاء جایگاه علمی کشور از اهداف مهم قطب های علمی کشور است. در این مقاله ضمن ارایه تعریفی جامع از قطب علمی و بیان تاریخچه آن در جهان، چند قطب علمی موفق با ذکر دستاوردهای آن ها معرفی می شوند.
واژگان کلیدی: قطب علمی، توسعه کمی و کیفی علم و فنّاوری، علوم تخصصی.
مقدمه
یکی از مهم ترین عوامل محرک توسعه کشورها در قرن بیست و یکم قطب های علمی هستند که هم چون موتورهای محرک توسعه در تعامل نزدیک با نهادهای مولد فکر و اندیشه (Think Tanks) بوده و در واقع این دو مکمل یکدیگرند. دور جدید توسعه ی قطب های علمی از چند دهه گذشته در دنیا شروع و اکنون در سطحی گسترده و متنوع تأسیس و فعال شده اند. از اولویت های وزارت علوم، تحقیقات و فنّاوری حمایت از قطب های علمی موجود و تشکیل قطب های علمی جدید در جهت رفع مشکلات کشور است. در سال های اخیر گام های مؤثری در این راه برداشته شد و تلاش گردید تا با تعیین معیارها و شاخص های جدید از فاصله کیفی قطب های علمی کشور با قطب های علمی موفق دنیا کاسته شود. بهبود جایگاه و نقش قطب های علمی در توسعه علوم، فنّاوری کشور، بازنگری در روش های شناسایی، هم چنین مقایسه قطب های علمی داخل و خارج کشور و ساماندهی ضوابط و معیارهای ارزیابی عملکرد قطب های علمی از سایر اهداف و امور مورد توجه وزارت علوم، تحقیقات و فنّاوری می باشد.
مروری بر مفهوم و اهداف قطب های علمی در ایرن و جهان
مفهوم قطب های علمی معادل واژه فرانسوی آن یعنی "poles Scientifiques" و تا حدودی نزدیک به واژه انگلیسی "Centers of Excellence (CoE")" است. [1] برای آشنایی بیشتر با قطب های علمی ابتدا به طور مختصر چند تعریف ارائه شده توسط مراکز مختلف آموزشی و پژوهشی جهان بیان می شود:
1. مرکز توسعه سیستم های دفاع هوایی آمریکا، قطب علمی را چنین تعریف می کند: «نهادهای دارای دانش و تخصص ویژه در زمینه ای خاص مانند مؤسسات بانکی، صنایع و مراکز دانشگاهی به منظور هم کاری برای توسعه محصولات، فرآیندها و...». همان طور که مشخص است، هدف اصلی قطب علمی در این تعریف به کارگیری دانش برتر موجود برای توسعه محصول می باشد. [1]
2. مرکز بیمه بهداشت عمومی آمریکا چنین برداشتی از قطب علمی دارد: «مراکز بیمارستانی که متخصص در بیماری های خاص و اجرای برخی درمان های خاص مانند سرطان و یا پیوند اعضاء هستند» که در این تعریف بیشتر جنبه خاص و تخصصی بودن، ملاک شناسایی قطب علمی تلقی شده است. [1]
3. اتحادیه اروپا قطب علمی را چنین تعریف می کند: «ساختاری که در آن پژوهش و توسعه فنّاوری مبتنی براستاندارهای جهانی بر حسب تولید دانش قابل اندازه گیری (مشتمل بر فعالیت های آموزشی) و با نوآوری فنی شکل می گیرد، در این تعریف دستاورد بین المللی، معیار شناسایی قطب های علمی است. [1]
4. در سند استراتژی ملی پژوهش و توسعه آفریقای جنوبی چنین آمده است: «مراکز حقیقی یا مجازی پژوهشی که به منظور نیل به برتری در پژوهش و توسعه متمرکز بر بهره برداری از ظرفیت ها و منابع موجود برای افزایش هم کاری پژوهش گران در پروژه های بلند مدت توجیه پذیر داخلی و رقابت پذیر بین المللی فعالیت می کنند» در این تعریف، بر هم کاری برای نیل به برتری در پژوهش و توسعه تأکید شده است. [1]
5. در ایران قطب علمی مرکزی است که در آن دانشمندان و اعضاء هیأت علمی با هم کاری هم و در قالب کار گروهی در ایجاد و تقویت یک مزیت علمی می کوشند و با تولید دانش فنی و نوآوری سعی در پاسخگویی به یک نیاز اقتصادی، اجتماعی یا فرهنگی را دارند. اعضاء یک قطب علمی با فعالیت سازمان یافته خود در قالب یک مؤسسه با توان علمی بالا در یک زمینه علمی تخصصی در علوم بنیادی یا کاربردی سعی دارند به فعالیت های علمی خود در آن زمینه انسجام بخشیده و به کسب کیفیت علمی در سطح ملی، منطقه ای یا بین المللی در جهت پاسخگویی به نیازهای اساسی نائل شوند. بنابراین محورهای اصلی یک قطب علمی عبارتند از:
الف – فعالیت گروهی دانشمندان
ب – وجود محور اصلی برای تولید دانش که این محور و زمینه کاملاً تخصصی بوده و بنا به نیاز جامعه و در جهت رفع این نیاز انتخاب می شود.
ج - تلاش برای دستیابی به نوآوری و کیفیت برتر در زمینه تخصصی مورد فعالیت
د – ایجاد یک مرجعیت علمی برای پاسخ گویی تخصصی، به نیازهای موجود جامعه
به طور کلی در ایران هدف اصلی قطب های علمی تقویت رقابت و نوآوری و استاندارد سازی کیفیت می باشد و اهداف زیر را دنبال می کند.
1. افزایش مشارکت در گسترش مرزهای دانش و اعتلای موقعیت علمی کشور
2. دستیابی به آخرین یافته های علمی و فنّاوری های نوین در زمینه های خاص
3. تولید دانش فنی برای پاسخ گویی به نیازهای اساسی کشور
4. فراهم ساختن زمینه پژوهشگران و دانشمندان تراز اول
5. ایجاد محیط علمی پویا و مولد علم
6. تقویت فعالیت های علمی گروهی
7. برقراری ارتباطات مؤثر بین المللی
8. جذب اعضای هیأت علمی و پژوهشگران برجسته ایرانی مقیم داخل و خارج کشور
9. دایر کردن رشته های جدید و مورد نیاز کشور در سطوح عالی
تاریخچه ی قطب های علمی در ایران و جهان و مقایسه اهداف آن ها
سابقه قطب های علمی در دنیا به دهه 1980 می رسد و از آن زمان به بعد، تعداد و تنوع آن ها با شتاب زیادی افزایش یافت. در این دهه سهم پرداخت دولت به دانشگاه ها محدود شد و طبعاً دانشگاه ها نیاز به تنوع مالی و جذب منابع مالی جدید داشتند، از طرف دیگر بحث اثر بخشی دانشگاه ها مطرح بود و از آنجایی که صرف دانش بدون توجه به نیاز بازار چندان مورد توجه قرار نداشت و دانش برای بهبود وضعیت زندگی مردم و رفع نیازهای اقتصادی آن ها بسیار حائز اهمیت بود، تقاضاگرایی در مورد آموزش عالی رویکرد غالب و مطرح دهه 1980 شد. [2]
آینده نگری دانشگاه های آمریکا و اروپا باعث شد که آن ها متوجه این موضوع باشند که اگر نیازهای اقتصادی جامعه را مد نظر نداشته باشند آینده را از دست خواهند داد لذا دانشگاه ها به سمت رفع نیازهای صنعتی و اجتماعی روی آوردند و قطب های علمی خود را در جهت رفع نیازهای صنعت شکل دادند. [2]
این جهت گیری در آمریکا و اروپا تا امروز روند روبه رشد داشته است. به طوری که امروزه تعدد قطب های علمی یکی از شاخص های رشد و بالندگی کشورها محسوب می شود. [2]
قطب های علمی در قیاس با اسلاف خود، یعنی نهادهای پژوهشی سنتی، علاوه بر واجد بودن نقاط قوت رقبای پیشین، از مشخصه هایی برخوردار بودند که موجب امتیاز آن ها می شد: [2]
• معماری انعطاف پذیر و ساختار معطوف به روابط دموکراتیک
• برخورداری از ویژگی «Critical Mass» که در حوزه تحقیقات علمی از آن با عنوان «انبوهی ضروری برای بقاء و رشد» یاد می شود.
• فعالیت بین رشته ای و چند رشته ای
• استقلال عمل واحدها
• امکان اعمال کنترل کیفیت بیشتر
• ارتباط با صنعت، اقتصاد و حیطه عمومی
• تربیت نیروی انسانی متخصص
• برخورداری از سرمایه اجتماعی
• خلاقیت و نوآوری
• نگاه آینده اندیشانه به مسایل اساسی
• برخورداری از ارتباطات قوی و مؤثر بین المللی
• برخورداری از حمایت بخش دولتی و خصوصی
در ایران نیز در آستانه برنامه سوم توسعه اقتصادی و اجتماعی کشور مطالعاتی صورت گرفت و از آن جایی که فاصله علمی ما با دنیا بسیار زیاد ارزیابی شد، به منظور کاهش این فاصله علمی دو سناریو مطرح گردید:
1. حمایت از مراکز علمی و افزایش سطح علمی دانشگاه ها که قطعاً این سناریو علاوه بر نیاز به منابع مالی زیاد، بسیار زمان بر بود.
2. انتخاب رشته های توانمند و با انگیزه در بین گروه های علمی و حمایت از آن ها به منظور کاهش فاصله کشور با دانش جهانی به واسطه تولیدات علمی این گروه ها که سناریو دوم تحت عنوان ایجاد قطب های علمی در رشته های علمی منتخب مورد تأکید قرار گرفت و در برنامه سوم توسعه جزء راهکارهای برنامه به تصویب رسید و از سال 1379 بودجه ای برای آن تخصیص یافت. تشخیص این که کدامیک از دانشگاه ها و مؤسسات آموزشی و پژوهشی وزارت علوم، تحقیقات و فنّاوری می تواند به عنوان یک قطب علمی عمل نمایند براساس معیارها و ضوابط تعیین شده به این وزارت محول شد. در ایران قطب های علمی از حمایت دولتی برخوردارند (الگوی آسیایی) و با گذشت چند سال از فعالیت آن ها در کشور و مقایسه آن ها با قطب های علمی موفق جهان به نتایج قابل توجه ای می توان دست یافت که در پایان مقاله سعی شده بر این اساس به ارایه راهکارها و پیشنهادهای ارزنده ای در جهت بهبود وضعیت کمی و کیفی قطب های علمی کشور پرداخته شود.
شامل 8 صفحه word
دانلود تحقیق اصول و ساختار قطب های علمی