میرزا علی کارکیا، گیلان، جهانگردان، صفویه، خان احمد خان، اسماعیل میرزا، شاه عباس کبیرچکیده
گیلان دره ای است به هم پیوسته و در آن ابریشم و برنج به حد وفور به عمل می آید و پارچه های ابریشمی نه تنها در ایران بلکه در اروپا نیز شهرت دارد. در گیلان هر قدر به دریا نزدیک شویم طوری جنگلهای انبوه پوشیده شده که نمی توان راهی به داخل ایالت باز کرد. ورود به گیلان در دوره صفوی از چهار طریق بسیار دشوار انجام می گرفت اما این عیب با شاهرایی که به دستور شاه عباس از استرآباد به آستارا کشیده شد از میان رفت. مردم گیلان پیش از اسلام مستقل زندگی کرده، و پادشاهی های کوچک داشتند. در قرن سوم هجری حکومت علویان زیدیه گیلان پایه گذاری شد. اولجایتو نیز نتوانست این سرزمین را تحت فرمان خود درآورد. در سال 883 هـ . ق با فرمانروایی کارکیا میرزاعلی گامهای موفقیت آمیز برای پادشاهی صفویه برداشته شد. در ابتدای این دوران با سیاست مذهبی شاه اسماعیل اول و ایجاد وحدتی سیاسی مردم ایران تحت فرمان وی بودند ولی پس از شکست چالدران و مرگ وی اوضاع ایران آشفته شد. با سلطنت شاه عباس اول اوضاع ایران رو به پیشرفت نهاد. در زمان تشکیل دوره صفوی خان احمد گیلانی بر این سرزمین فرمانروایی می کرد. شاه طهماسب به دلایلی خان احمد را زندانی کرد. او در زمان سلطنت محمد خدابنده آزاد گردید. در زمان سلطنت شاه عباس اول با به تصرف درآمدن گیلان، استقلال آن از بین رفت ولی مردم روحیه آزادی خواهی خود را از دست ندادند. گیلان در این دوره دارای مذهب شیعه اثنی عشری بوده و اقلیتی مذهبی نیز در آن زندگی می کردند. مردم گیلان حتی پایین ترین افرادش از تواضع وادب برخوردارند. از اعیاد ملی آنان جشن نوروز، جشن تیرگان، جشن مهرگان، جشن فروردگان را می توان نام برد.
از اهداف نگارش این تحقیق بررسی دیدگاههای جهانگردان غربی در مورد اوضاع جغرافیایی، سیاسی، اداری، اقتصادی و فرهنگی گیلان و جایگاه این سرزمین در این دوره می باشد که از طریق مطالعات وفیش برداری از کتب مختلف به خصوص سفرنامه ها و منابع اصلی و با تطابق و تحلیل مطالب صورت گرفته است. گیلان در دوره صفویه از اهمیت خاصی برخودار بوده و مرکز نفوذ و تبلیغات موفقیت آمیز آنها به حساب می آمده است.
واژگان کلیدی : میرزا علی کارکیا، گیلان، جهانگردان، صفویه، خان احمد خان، اسماعیل میرزا، شاه عباس کبیر.
مقدمه
ولایت جنگلی و کوهستانی که در نقشه امروزی ایران، گیلان نام دارد در زمان ساسانیان دیلمان و دیلمستان معروف بود. این ولایت از روزی که در تاریخ شناخته شده، نشیمن دو تیره مردم بوده که تیره ای را «گیل» و دیگری را «دیلم» می نامیدند. گیلان یا تیره گیل در کناره های دریای خزر که اکنون رشت و لاهیجان است زندگی می کردند و با آذربایجان و زنجان نزدیک و همسایه بودند. دیلمان در کوهسار جنوبی ولایت در آنجاها که اکنون رودبار و الموت است جای داشته، بیشتر با قزوین وری همیسایه نزدیک بودند.
گیلان از گذشته های دور تا چند قرن پیش به دو بخش تقسیم می شد. بخش غربی یعنی سمت راست سفیدرود را «بیه پس» و بخش شرقی یا سمت چپ آن را «بیه پیش» می گفتند.
نام این ایالت که ساکنانش گاهی آن را گیل، زمانی گیلان و گاهی گیلانات می نامیدند در واقع معرّف سرزمین باتلاقی است که به معنی گِل است.
زبان مردم گیلان گیلکی بوده است.
مردم گیلان در دوره های مختلف، مستقل زندگی می کردند. با تمام توانایی و قدرتی که کشورگشایان عرب در آُن زمان داشتند ساکنان کرانه های خزر مخصوصاً گیلان سر به اطاعت آنان فرود نیاوردند.
از اوایل دوران صفویه تا زمان پادشاهی شاه عباس اول گیلان همچنان دارای حکومتهای مستقل و پادشاهی های کوچک بود.
این پژوهش دارای هفت فصل است :
فصل اول : کلیات تحقیق که شامل اهداف، پیشینه تحقیق و روش کار تحقیق می باشد.
فصل دوم : سیری در تاریخ سیاسی ایران در دوره صفویه می باشد که از اقامت شاه اسماعیل اول در گیلان شروع شده و تا پایان سلطنت شاه عباس سوم ادامه دارد.
فصل سوم : مروری بر تاریخ سیاسی گیلان بعد از اسلام است که به دو بخش تقسیم شده است. بخش اول گیلان در دوره فرمانروایی آل کیا می باشد و بخش دوم الحاق گیلان به حکومت مرکزی که شامل حوادث (انقلاب گیلان، خروج سلطان حمزه گیلانی و شورش مردم لشت نشاء، شورش مردم رشت بعد از قتل صفی میرزا، قیام مردم شیخاوند، قیام غریب شاه گیلانی، گیلان در اشغال روسها ) می باشد.
فصل چهارم : «اداره ایالت گیلان در دوره صفویه » است که دربر گیرنده (حدود ایران در دوره صفویه، وجه تسمیه گیلان، حدود گیلان در دوره صفویه، جغرافیای طبیعی گیلان اعم از آب و هوا، راهها، آبها، اداره ایالتهای ایران در دوره صفویه، اداره ایالت گیلان قبل از دوره صفویه، اداره ایالت گیلان در دوره صفویه می باشد.)
فصل پنجم : «جایگاه فرهنگی گیلان در دوره صفویه» که شامل (نژاد، زبان، مذهب، پوشاک، خوراک، مسکن، اعیاد ملی و مراسم مذهبی، سایر اخلاقیات) می باشد.
فصل ششم : وضعیت اقتصادی گیلان در دوره صفویه که شامل کشاورزی (زمین، برنج، ابریشم، پنبه، میوه ها و ... ) ماهیگیری، دامداری، ضرب سکه، عایداتی که نصیب دربار می شد، می باشد.
فصل پنجم : نتیجه گیری و پیشنهادات، این پژوهش می باشد.
فصل اول :
کلیات
1 . 1 ) هدف و کلیات تحقیق
1 ) بررسی و شناخت دیدگاههای جهانگردان غربی در مورد گیلان در دوره صفویه.
2 ) شناخت اوضاع سیاسی و اداری، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی گیلان در دوره صفویه.
3 ) جایگاه و موقعیت گیلان در دوره صفویه.
1 . 2 ) بیان مسأله
یکی از منابع مهم تحقیق در دوره صفوی، سفرنامه ها می باشد.
گیلان یکی از راههای مهم ارتباطی ایران با غرب در این دوره می باشد. جهانگردان در سفرنامه هایشان از گیلان اطلاعات مختلف در زمینه های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و ... می دهند که کمتر در سایر منابع تاریخی دسته اول دوره صفوی دیده شده است. هدف از این تحقیق شناخت دیدگاه های جهانگردان خارجی در مورد گیلان می باشد و اینکه مطالب آنها دارای سندیت و ارزش تاریخی می باشد یا نه.
چون این جهانگردان تحت تأثیر مراجع قدرت نبودند اثر آنها دارای ارزش علمی است. ندانستن زبان فارسی و عدم ارتباط صحیح با مردم، اشتباهاتی را در برخی از آثار و مطالب آنها به وجود آورده است.
1 . 3 ) سوالهای تحقیق
1 ) آیا گیلان در دوره صفوی از لحاظ سیاسی دارای اهمیت بوده است؟
2 ) آیا در دوره صفویه گیلان دارای استقلال سیاسی بوده است؟
3 ) آیا گیلان در دوره صفویه دارای جایگاه فرهنگی مناسبی بوده است؟
4 ) آیا گیلان در دوره صفویه از لحاظ اقتصادی دارای اهمیت بوده است؟
1 . 4 ) فرضیه های تحقیق
1 ) گیلان در دوره صفوی از لحاظ سیاسی دارای اهمیت بوده است.
2 ) گیلان تا زمان سلطنت شاه عباس اول دارای استقلال سیاسی بوده است.
3 ) گیلان در دوره صفوی از لحاظ اقتصادی و ارتباطی مهم بوده است.
4 ) گیلان در دوره صفویه دارای ویژگیهای فرهنگی بومی و برجسته ای بوده است.
1 . 5 ) پیشینه تحقیق
در میان نویسندگان خارجی ژان شیبانی و سیبلاشوستر والسر و از میان محققان داخلی ابوالقاسم طاهری و دیگران اثراتی از خود به جای گذاشته اند. اما مطالب آنها به طور کلی در مورد دیدگاه جهانگردان در مورد ایران و مربوط به تمام دوره های تاریخی می باشد. در مورد گیلان نیز اطلاعاتی به صورت جزئی در کتابهای آنها به چشم می خورد. ولی به شکل خاص گیلان مورد بررسی و پژوهش قرار نگرفته است.
1 . 6 ) جنبه نوآوری و جدید بودن تحقیق
گیلان به عنوان مرکز برپایی امپراطوری صفوی و وطن شیخ زاهد گیلانی از اهمیت و اعتبار خاصی در این دوره برخوردار می باشد. در کتابهای تاریخی و پایان نامه های موجود جز ذکر پراکنده ای از تاریخ پرشکوه گیلان در این دوره یادی از آن نشده است.
1 . 7 ) روش کار و تحقیق
روش کار مبتنی بر روش علمی تاریخ و براساس مطالعات کتابخانه ای و متکی بر سفرنامه های دوره صفوی از جمله سفرنامه های شاردن، تاورنیه، کمپفر، برادران شرلی، کروسینکی، کارری، اولئاریوس و پولاک می باشد.
با استفاده از اطلاعات علمی در سفرنامه ها و نیز بهره گیری از منابع دسته اول و دوم و جدید مربوط به این دوره و فیش برداری از آنها، پژوهش حاضر آماده گشته است.
1 . 8 ) نقد و بررسی منابع
دوره صفویه یکی از دوره های مهم تاریخ ایران است. در این دوره کتابهای اصلی و منابع دسته اول زیادی وجود دارد. در این پژوهش از سفرنامه ها و منابع زیادی استفاده شده است که به معرفی برخی از این آثار می پردازم.
1 ) عالم آرای عباسی
اثر اسکندر سبک منشی ترکمان، که در سال 1025 هـ . ق تألیف شده و در سه جلد نوشته شده است. جلد اول آن دربر گیرنده حوادث پیش از شاه عباس اول است و جلد دوم در خصوص حوادث سی سال اول سلطنت شاه عباس اول و جلد سوم نیز سالهای پس از 1025 هـ . ق می باشد که با مرگ شاه عباس اول در سال 1037 به پایان می رسد.
این اثر دربر گیرنده احوال و اعمال پادشاهان صفوی از آغاز حکومت صفویه تا مرگ شاه عباس می باشد که حوادث مهم ان زمان را بیان نموده است.
کتاب به نام شاه عباس تألیف یافته و گذشته از حوادث و سوانح ایام سلطنت این پادشاه، مؤلف که خود از «منشیان نظام» و خاصان درگاه بوده و بسیاری از حوادث را به چشم دیده است. او از وقایع سلطنت اسلاف شاه عباس و ظهور سلسله صفویه نیز اطلاعات مفید و جالبی داده است و هر مطلبی را که نوشته سندی ارائه داده است و در هیچ جا از خود و به نام خود سخن نگفته است. البته شاید همانند بسیاری دیگر از مورخان از بیم و ترس شاهان دخل و تصرفی نیز در وقایع کرده باشد.
مؤلف بعد از اتمام کتاب نیز ذیلی بر آن نوشته و حوادث پنج سال اول سلطنت سام میرزا (یعنی شاه صفی) را در آن شرح داده است. و در این اثر از منابع معتبری مثل :
احسن التواریخ، تاریخ جهان آرا، تاریخ طبرستان، تاریخ نگارستان روضه الصفاء، صفوه الصفا، لب التواریخ و ... استفاده نموده است.
در این اثر اطلاعات مفیدی درباب تشکیلات اداری و احوال طوایف و مسایل مالی سپاه و مسائل مختلف اجتماعی و غیره ... بحث شده است.
2 ) نقاوه الاثار فی ذکر الاخیار
این اثر ارزنده در واقع شامل دو کتاب است که نخستین آن در بیان رویدادهای عمده دوران سلطنت شاه طهماسب، شاه اسماعیل دوم و شاه محمد خدابنده تا شروع سلطنت شاه عباس می باشد.
و کتاب دوم که مفصل تر از قسمت نخستین است مربوط به یازده سال اول شهریاری شاه عباس کبیر و گویای وقایعی است که طی آنها قدرت سلطنت درگیر ودار از میان رفتن عصیانها و سرکشیهای سرداران قزلباش تحکیم یافته و متجاوزین بیگانه از ساحت کشور طرد می شوند.
از آنجا که حوادث مندرج در نقاوه الاثار بر حسب تاریخ وقوع آنها تنظیم گردیده و داستان به سال 1007 هجری قمری پایان می پذیرد، احتمال دارد که نویسنده کتاب یا به ثبت وقایع بعدی اقدام نکرده و یا از آن به بعد که به شصت و نه سالگی رسیده بود، روزگار پیش از این به او مجال نداده که کار خود را دنبال کند.
متأسفانه از شرح حال و زندگانی مؤلف اطلاعاتی در دست نداریم و تنها تصویری که از شخصیت نویسنده در برابر دیدگان ما مجسم می گردد، پاره ای از مطالب همین کتاب است که آیینه وار افکار و روحیات وی را منعکس می سازد.
فرمت این مقاله به صورت Word و با قابلیت ویرایش میباشد
تعداد صفحات این مقاله 218 صفحه
پس از پرداخت ، میتوانید مقاله را به صورت انلاین دانلود کنید
دانلود مقاله میرزا علی کارکیا، گیلان، جهانگردان، صفویه، خان احمد خان