پیشگفتار
مسجد جامع یزد بسان نگین درخشنده‌ای در دل کویر است. شیوة معماری ، قوسهای دلنشین ، گلدسته های باوقار و زیبا، نقوش ناب و مجرد، این مسجد را به یکی از چند مسجد ممتاز و نمونه ایران تبدیل کرده است.
معماری منحصر به فرد ، نقش مایه های ممتاز خلق شده در بستر کاشی و آجر از نظر طرح و نقش ،ترکیب و نحوه اجرا در سطح عالی و هنرمندانه است . زیبایی و سادگی نقوش، نحوه نقش اندازی و… از موارد مهم در بررسی مسجد جامع یزد است.
مسجد جامع یزد با توجه به این که یکی از مساجد نادری است که آثار هنری چند سده را از دوره های مختلف ، ایلخانی ، تیموری، صفوی، قاجاریه و حتی دوره های بعدی در خود جای داده است ،از نظر مقایسه ارزشهای هنری دوره های مختلف باهمدیگر بسیار مورد اهمیت است.
در این تحقیق که به صورت کتابخانه ای انجام شده سعی بر این است تا اطلاعات کاملی از نحوه معماری،آثار کتیبه ای و نقش مایه ای در این مسجد مورد بررسی قرار بگیرد.
فصل اول :
تاریخچه و معماری مسجد جامع کبیر یزد
این بنا در میانه شهر یزد واقع گردیده و یکی از بزرگترین و زیباترین مساجد ایران است که در دورة‌ایلخانی بنا گردیده و در دوره های بعد گسترش یافته و تعمیر،تزئین و تجدید گردیده است ؛ به صورتی که امروزه می توان بخش های مختلف ایلخانی، تیموری،صفوی، قاجاریه و تعمیرات دورة‌اخیر را باز شناخت.
پاره ای عقیده دارند که در دوران پیش از اسلام، این مکان آتشکده از دورة ساسانی برپا بوده که تا دوران بعد از اسلام نیز دوام داشته است. اما دلایل کافی برای اثبات این مدعا در دست نیست. اما این مطلب مسلم است که مکان مسجد جامع، در مقابل دروازة شهرستان یا دروازة شهر دوران پیش از اسلام است،و اولین مسجد جامع در این مکان ساخته شده است و از آنجایی که مسجد جامع در هر شهر بیش از یکی نمی تواند باشد، تمام ساخت و سازها در جهت گسترش فضای مسجد جامع شهر در طول تاریخ در همین مکان اتفاق افتاده است.
بنای کنونی مسجد با وسعتی حدود 10000 متر مربع مشتمل بر سر در ورودی و جلوخان ،صحن وسیع رواقهای جانبی صحن، ایوان،گنبد خانه و شبستانهای طرفین آن،شبستان بزرگ ستوندار، کتابخانه، تزئینات غنی و زیبا و کتیبه ها و سنگ نوشته های تاریخی و غیر تاریخی است.
مسجد دارای 7مدخل ورودی از جهات مختلف است. ورودی اصلی ، در میانه ضلع شرقی واقع گردیده و متشکل از فضای جلوخان ، سردری زیبا و رفیع با مناره های مرتفع و زیبا و کتیبه های تاریخی است. سردر مزبور به جهت آسیب های وارده، خاصه بر پوششهای تزئینی آن، بازسازی شده است. بنای سردر مربوط به دورة اول ساختمانی ،همزمان با ایوان و گنبدخانه است که در دورة تیموری کاشیکاری و کتیبه هایی بر روی آن نصب شده و در دوره صفوی، دو منارة رفیع بر بالای آن ساخته شده و در دورة‌اخیر نیز مناره ها و پوشش تزیینی آن تجدید یافته است . سر در مزبور از ارتفاع زیاد و پنهای نسبتا کمی برخوردار است (نسبت 1 به 3)
کتیبه های تاریخی مذکور، در زیر مقرنس کاری طاق سردر و بر اطراف درگاه نگاشته شده است. کتیبه ی اول،در شش شمسه از کاشی معرق به خط نسخ و مورخ 891 ه.ق نوشته شده و متضمن ابیاتی است . کتیبه های دیگری با مضامین دینی و کتیبه هایی از دوران اخیر بر این سر در نگاشته شده است. در چوبی دو لنگه و منبت مسجد قدیمی است.
بر جنوبی سردر، دو ستون مرمرین به بلندی 125 و محیط حدود 155 سانتی متر با فاصله ای از هم نشانده و بر سطوح آنها نقوش و ابیاتی کنده کاری کرده‌اند. با توجه به منابع تاریخی و روایت های پیرامون محل، احتمالاً این ستونهای کوچک به عنوان شمعدان مورد استفاده بوده‌اند . رو به روی ستونها، حوضی هشت ضلعی و نسبتاً بزرگ قرار دارد. بناهای اطراف جلوخان، مربوط به دورة قاجاریه و بعد از آن است. سردر مذکور از طریق کریاسی چهار ضلعی که جزئی از شبستان شرقی مسجد است. وارد صحن وسیع مسجد می شود. صحن به ابعاد 20*53 متر درسه ضلع با رواقهای دورة‌قاجاریه و در ضلع جنوبی با ایوان بزرگ و قدیمی بنا محسوب می شود. در وسط صحن سکوی کم ارتفاعی به طول و عرض 15*35 متر ساخته شده که در ایام تابستان بر روی آن نماز می گذارند . در قسمت شرقی صحن، نزدیک دهلیز ورودی،محوطه ای به ابعاد 5/2*3 متر با دیواره آجر چینی مشبک جدا شده که از قدیم الایام به نام قرائت خانه موسوم بوده و آن را محل اعتکاف دانسته‌اند. در جهت قبله این محوطه، محرابی از کاشی مسدس به ابعاد 50*64 سانتی متر تعبیه کرده اند که بر روی آن اسامی «الله» ، «محمد» ، «علی» ، «حسن» ، «حسین» و سال 890 ه.ق نقر شده است. بر طبق روایت منابع تاریخی و شواهدی که در نمای ایوان باقی مانده، نمای صحن مسجد با کتیبه قرآنی و کاشی مزین بوده است . در این صحن همچنین پایانی قدیمی با 74 پله موجود است.
ایوان و گنبد خانه که قدیمی ترین بخش مسجد راتشکیل می دهند،در ضلع جنوبی واقع گردیده و طرفین آنها رواق و شبستانهایی قرار گرفته است. قطر دهنه‌ی داخلی ایوان حدود 8 و عمق آن 13 متر است و در اضلاع شرقی و غربی آن،غرفه ها ،شاه نشین ها و دهلیزهایی ساخته شده است. این ایوان با ارتفاع زیاد دارای پوشش ضربی است. ارتفاع ایوان با ستونچه های گردی که بلندی آنها گاه صد برابر قطر آنهاست بیشتر نشان داده می شود. نمای خارجی و داخلی ایوان ،مزین به کاشیکاری زیبا و کتیبه هایی بر کاشی معرق است.
بخشهای دیگر ایوان با کاشی و آجر و کتیبه هایی تزئین شده است. شاه نشین‌ها و دالان های متصل به ایوان نیز دارای تزئنیات گچ کاری هستند. ایوان مذکور از طریق درگاه بزرگی به فضای گنبد خانه راه پیدا می کند. در دو طرفین این درگاه از جانب ایوان،راه پله ها و ورودی هایی قرار دارد که به غلام گردش .
وغرفه های فوقانی گنبد خانه و ایوان راه پیدا می کند. گنبد خانه به ابعاد تقریبی 14*14 متر و از جهات مختلف، درگاه هایی به ایوان، رواق ها و شبستانها دارد. سطوح داخلی گنبد خانه با ایجاد غلام گردش و غرفه هایی به صورت دو طبقه درآمده است و از بالای طبقه‌ی دوم، با ایجاد ترنبه هایی در گوشه ها،سطح مربع را به کثیر الاضلاع تبدیل کرده و گنبد را بر آن برپا داشته‌اند.
گنبد مذکور ،از نوع دو پوسته پیوسته با دهانه ای به قطر حدود 14 متر و ساقه کوتاه استم؛ به طوری که ارتفاع تیزه گنبد داخلی سطح زمین ،24 متر و ارتفاع تیزه گنبد خارجی تا سطح زمین 26 متر است. دو پوش گنبد از داخل توسط جرزهایی آجری به یکدیگر متصل شده اند. سطوح داخلی گنبد با تزئینات زیبای کاشی معرق و آجر و سطح بیرونی آن با پوشش کاشی و طرحهایی زیبای هندسی و کتیبه هایی به خط بنایی و کوفی مزین شده است.
کاشی کاری و معرق سازی زیر گنبد در نوع خود بی نظیر است ترنبه های پاکار گنبد نیز با مقرنس کاری و پاکار گنبد با کتیبه ای قرآنی از سورة اسراء زینت یافته است. در یکی از طرحهای هندسی جانب جنوبی گنبد زیرین عبارت «عمل العبد سعد بن محمد کدوک البناء یزدی» کتیبه شده است . در ضلع جنوبی گنبد خانه محرابی نفیس و کاشیکاری قرار دارد که سطوح آن با کاشی معرق، آجر و کتیبه تزئین گردیده است. بر طرفین محراب، تاریخ اتمام کاشی کاری و نام استاد کار ثبت شده است: «عمل الحاج بهاء الدین محمد بن الحسین یعرف بوالا الیزدی» «تم فی شهر محرم الحرام سنه سبع و سبعین و سبع مائه الهجریه»(777 هجری قمری).
در اضلاع طرفین محراب،معبرهای کم عرضی وجود دارد که در اصل به بیرون مسجد راه داشته است از اره‌ی گنبد خانه و نیز ایوان ،با کاشی های شش ضلعی آبی روشن در حاشیه باریکی از کاشی های معرق سیاه و سفید پوشیده شده و به فواصلی، در میان سطح ساده از اره،ترنجی از کاشی زیبای معرق کار کرده اند که اثری هنری و استادانه است. دیواره‌های بالای از اره، در غلافی از طرح های هزار باف و مرکب از کاشی های بسیار کوچک که کتیبه هایی را تشکیل می دهند پوشیده شده است. لچکی طاق ها با کاشی معرق و نقوش اسلیمی مزین شده است و تعدادی از غرقه ها و دهانه های غلام گردش دارای نرده و مشبک‌هایی با پوشش کاشی معرق است.
همچنان که اشاره شد در اضلاع گنبد خانه و ایوان، دهنه‌ها و رواق‌هایی وجود دارد که راه ارتباطی به بخشهای مختلف است. دهانه میانه ای اضلاع شرقی و غربی گنبد خانه را در دورة‌تیوری محدود کرده و غرفه‌هایی بر بالای آن ساخته اند. در شاه نشین سمت چپ که رو به محراب است سنگ مرمری به ابعاد 35*63 سانتی متر بر دیوار نصب است که بر آن،عباراتی به نسخ و نقش قندیلی در میان هجاری کرده‌اند. در همین شاه نشین سنگ مرمر دیگری به ابعاد 41*95 سانتی متر نصب شده که بر آن نقوش گیاهی و عباراتی به نسخ و تاریخ 813 هـ.ق نگاشته‌اند.
در غرب ایوان و گنبد خانه، بعد از رواق، شبستان مستطیل شکل بزرگی به ابعاد 9*38 متر قرار دارد که بعد از بنای ایوان و گنبد خانه ،توسط خواجه غیاث الدین عقیل با آجر و گچ بنا شده است و گویا تا دورة‌متاخر غیاثیه خوانده می شده است. این شبستان در انتهای جنوبی دارای محرابی نیمه هشت ضلعی و در انتهای شمالی، دهلیزی چهار ضلعی است . دهلیز مزبور کاملا در محور شبستان قرار ندارد. پوشش شبستان توسط طاق و تویزه به زیبایی و استادی صورت گرفته است.چنین پوششی، دیوار را از زیر بار سنگین سقف آزاد ساخته و بعد معمار اجازه داده است که پنجره‌ها و نورگیرهایی کافی در دیوار ایجاد کند. طاق زنی در این شبستان ، نسبت به شبستان قرینه‌ی آن در ضلع شرقی، کاربرد بیشتری دارد. طاق ها در بالای جرزها به دو قسمت تقسیم شده‌اند و روی سه جرز ،دهانه های اضافی سراسری احداث گردیده است. بنابراین تعداد طاقهای سه بخشی سراسری بیشتر است و شمار آنها به 9 عدد می رسد و همچنین قسمت مرکزی طاقها تنوع بیشتری دارد و در راس آنها نورگیرهای هشت ضلعی زیبایی تعبیه کرده اند که بخشی از روشنایی شبستان را تامین می کند. این شبستان دارای ازارة کاشی از دورة تیموری است.
شبستان شرقی مسجد که در سال 777 هـ.ق توسط شاه یحیی آل مظفر بنا گردیده، به عرض 10/8 و طول 38 متر در انتهای جنوبی دارای محرابی کاشیکاری و در انتهای شمالی،دارای دهلیزی چهار گوش است. دهلیز این شبستان به خاطر وجود سر در از دورة قبل ،در محور شبستان نیست و برای حل این اختلاف ابتکاری در درگاه آن از درون شبستان صورت داده اند. سقف دهلیز؛ گنبدی شکل است و با رنگ بر آن ،اشکال هندسی نقاشی و در پا طاق گنبد کتیبه ای مورخ 777 هـ.ق گچبری کرده‌اند.
متن کتبیه قصیده‌ای از سید حسن متکلم نیشابوری با این مصلع است . «سلام کالطاف آله المسجد». بر چهار گوشی به اندازه 25*25 سانتی متر در زیر مقرنس دست راست،عبارت «عمل صنع الله معمار یزدی 947» را گچبری کرده‌اند که مربوط به اقدامات دورة شاه تهماسب صفوی است . پوشش شبستان شرقی نیز با طاق و تویزه صورت گرفته با این تفاوت که تعداد و تنوع آنها در اینجا کمتر است. محراب این شبستان با قاب های کاشی معرق و تزیین مقرنس گچی نماسازی شده است.
شبستان دیگر مسجد با وسعتی حدود 1000 متر،در شمال غربی مسجد واقع گردیده و از آثار دورة قاجاریه (1240 هـ.ق) است. این شبستان به ابعاد داخلی حدود 22*34 متر دارای 48 ستون است و جهت آن اختلافی با جهت مسجد دارد که ظاهراً به جهت انطباق با جهت قبله صحیح صورت گرفته است. همزمان با این شبستان ، رواق گنبد دار سه ضلع صحن مسجد به عمق یک دهانه انجام گرفته است.
علاوه بر بناها و آثار ذکر شده ، در این مسجد،سنگ نوشته‌ها و فرامین تاریخی متعلق به قرن هشتم هجری به بعد متضمن وقف نامه‌ةا، فرامین دیوانی و مالیاتی و سنگ قبرهایی موجود است.
در کنار مسجد در قرن اخیر، کتابخانه ای با کتابهای چاپی و نسج خطی نفیس توسط سید علی محمد وزیری ساخته و وقف آستان قدس رضوی شده است.
نقشه ساختمانی و ویژگی های معماری این مسجد،بعد از ساخت آن در قرن هشتم هجری، به عنوان الگویی در ساخت مساجد منطقه و خارج از آن مورد استفاده قرار گرفته است. از جمله این ویژگی ها می توان به کاربرد گسترده پوشش طاق و تویزه ، ایجاد نورگیرها و غرفه‌های پیرامون گنبد خانه که مشرف به فضای گنبد خانه هستند و شبستانهای طرفین گنبدخانه اشاره کرد.
این بنا به شماره 206 به ثبت تاریخی رسیده است (نقشه 224-227).
فصل دوم
نقش مایه‌های نوشتاری مسجد جامع یزد
محور مضامین هنرهای اسلامی بر اساس اصل «وحدت» است و بیان آن بدون شناخت عالم معنوی میسر نیست. این نحوه تفکر،نقش مهمی در شکل گیری سبکهای اسلامی بویژه خط و خوشنویسی داشته و نمود آن به طور بارز در مساجد مسلمانان دیده می شود.
می دانیم که زیبایی و ارزش هنرهای اسلامی،بویژه معماری،بستگی مستقیم به تزئینات آن دارد. در طی 14 قرن سابقه ی هنرهای اسلامی، تزئین بنا اهمیت خاصی داشته و تلاش هنرمندان ایرانی در جهت تکامل آن بسیار چشمگیر بوده است.
هر چند در معماری اسلامی ایران، آجر کاری، گچ بری، سنگ کاری و کاشی کاری گاهی به صورت مجرد و گاهی در تلفیق با خوشنویسی و طرحهای ساده هندسی و گیاهی روی بنا اجرا می‌شد اما توجه به هنر خوشنویسی به عنوان هنری انتزاعی و سرشار از بار معنوی،همواره از جایگاه والا برخوردار بوده است . تزیین بنا که تا حدود سال 300 هجری قمری ،عموماً با طرحهای ساده ی گیاهی و هندسی انجام می‌شد از آن پس به «خط کوفی» روی آورد . چرا که این خط ، اولین خطی بود که در جهان اسلام از آن استفاده می شد.
هنرمندان معمار،به دلیل نظم پذیری هندسی خط کوفی،همواره از این خط به عنوان دست مایه ی اصلی برای تزیبن بنا استفاده کرده‌اند. خط کوفی در بناسازی با رگ چینهای آجر به صورت تمام، نیمه، چارک و کلوک آجر، شکل خاصی می یابد که به آن «»کوفی بنایی» می گویند.
این خط با قطعهای آجر و کاشی در قالب نقش مایه‌های انتزاعی شکل گرفته، که با آن نقش مایه‌های نوشتاری می‌گویند.
نقش مایه‌های نوشتاری، نشانگر ماهیت گرافیکی خط در کاربردهای گوناگون است که نمونه های بسیاری از آن در هنر اسلامی به چشم می خورد با نگاهی کوتاه به هنرهای اسلامی متوجه می گردیم که نوع نگاه انتزاعی هنرمندان این سرزمینها، همواره به سمت خلاصه سازی و بیان گرافیکی بوده است.
این نحوه بیان در نقوش اصیل هر مرز و بوم نشانه‌ی غنای فرهنگ بصری است بنابراین نحوه تفکر نوع نگاه و بیان هنرمندان هر سرزمین در شکل گیری سواد بصری جامعه اهمیت دارد.
خوشبختانه در هنر ایران با نقوش گوناگونی برخورد می کنیم که هر یک از آنها بیانگر اندیشه ی ژرف هنرمندان این سرزمین است. هنرمندانی که بی پیرایه، موجز و مجرد ،جوهر وجود را شکل می دادند و در هر نقش مایه‌ای جزئی از تمام صفات و خصوصیات کل را طراحی می‌کردند. نقشی که در عین تجدید بیاانگر ارزش های اصیل هنر ایران پس از ظهور دین اسلام است.
اکنون مختصراً به بیان کاربرد خط در معماری اسلامی می پردازیم سپس به بحث اصلی خود یعنی نقش مایه‌های نوشتاری مسجد جامع یزد می رسیم.
فصل سوم :
کاربرد خط در معماری اسلامی
یکی از مواردی که معماران زبردست ایرانی به آن اهمیت داده نقش مثبت آن را به خاطر ارزشها و مفاهیم فرهنگی درک کرده اند، استفاده مناسب از خط ،با ترکیبهای بدیع و چشم نواز و شکلهای متنوع در معماری اسلامی است. در واقع خط و نقش «جزء جدایی ناپذیر» معماری اسلامی است که این خود یکی از خصوصیات ویژه معماری اسلامی و عامل تمایز آن از معماری غرب به شمار می‌آید؛ بنابراین معمار ایرانی از روی آگاهی و منطق ،همه‌ی جوانب را در نظر می گیرد و بسیار حساس به این قضیه برخورد می کند و خط را نه تنها به عنوان عامل تزئینی بلکه به عنوان عامل کاربردی برای حال و آینده در معماری، برای تکمیل بنای خود به کار می گیرد . به همین دلیل شکل حروف و کلمات برای او از اهمیت خاصی برخوردار است. باید توجه داشت که در ارائه هنرهای کاربردی ابزار و مصالح ارتباط مستقیم بر نوع طراحی دارند؛ بنابراین شکل خط (طرح نقوش نوشتاری) تابع مواد اولیه ساخت و به اصطلاح یک نوع همزیستی مسالمت آمیز بین خط و مصالح به وجود می‌آید. به همین سبب اغلب معماران، تمایل بیشتری به استفاده از خط کوفی بنایی دارند و همین امر موجب کاربرد این خط در بناها از جمله مسجد جامع یزد شده است. از طرف دیگر خط کوفی تزئینی ، با هر نوع مصالح سازگاری داشته و موادی هم چون، سنگ ، گچ، آجر و کاشی نتیجه ای رضایت بخش می‌دهد.
خط کوفی
رونق و رواج خط کوفی به آغاز ظهور اسلام در کشور عربستان بر می گردد که در سده‌ی اول به شکل ساده و با رسم الخطهای مکی و مدنی و کوفی نوشته می‌شد. در اواخر حکومت امویان و اوایل حکومت عباسیان خط کوفی از عربستان به مناطق دیگر مانند : ایران، آسیای صغیر، شمال آفریقا و مصر راه یافت و به تدریج خط های دیگر از آن اقتباس شد که مشهورترین آنها،خط کوفی: محرر ،مشجر، مربع، مدور و متداخل است. خط کوفی تا قرن 8 هجری رایج بود تا اینکه با ظهور خطوط سته (محقق، ریحان، رقاع، نسخ، ثلث و توقیع که از کوفی نشات می‌گرفتند) به تدریج از رونق افتاد و از آن پس فقط در کتیبه ها و سرسوره های قرآن و عنوان کتابها به کار گرفته شد و در قرن 11 هـ.ق به کلی فراموش شد (البته در کشورهای اسلامی هنوز هم به این خط توجه دارند و در کشورمان نیز در کتیبه ها و سرلوحه‌ها و برای تفنن در قطعه نویسی ، روی جلد کتابها،علائم و معماری اسلامی استفاده می‌شود.
انواع خط کوفی
1- کوفی ساده : این خط در بیشتر موارد قابل استفاده بوده و کاربرد آن فراوان است. استفاده از آن در سده‌های اولیه هجری و در شرق و غرب جهان اسلام رونق داشته است. خط کوفی به سبب سادگی و نداشتن اعراب، نقطه و تزئینات ،در تمام سرزمین های اسلامی نوشته می شد. این خط مبنای پیدایش دیگر اقلام کوفی است.
2- کوفی مزهر: نوعی خط کوفی تزئینی است که با گلها و برگها و شاخه های سنتی نباتی (گیاهی) آرایش شده است. ویژگی بارز این خط هماهنگی فضاهای منفی با حروف و کلمات است.
3- کوفی گره دار: یک نوع خط کوفی در هم پیچیده است که در آن بعضی حروف و کلمات کشیده و تابیده شده اند. این خط دارای تزئینات زیادی است و شهرت آن در قرن 5 و 6 هجری بوده است . در اغلب ممالک اسلامی مانند ایران از این خط استفاده زیادی شده است.
به طور کلی با بکارگیری «لام» ها و «الف» های مکرر و گره های تزئینی وتفاوتهای زیاد و ریتمیک (پشت سر هم) ترکیبهای بسیار زیبایی بوجود آمده است.
4- کوفی مدور : در نسخه های قدیمی از نوعی خط کوفی ملایم همراه با انحنا و استداره (دایره دار) به عنوان «مقور» نام برده شده است که بعضی از آن «مستدیر» گفته اند.
5- کوفی بنایی: این خط اغلب در معماری اسلامی استفاده می شود و در مساجد ایران و عراق و دیگر ممالک اسلامی رونق بیشستری دارد. کوفی بنایی خطی است که در آن، دارای سطح و زوایای هندسی است و حرکات ترکیبی در آن، در داخل اشکال هندسی مانند مستطیل، مربع، مثلث و دیگر چند وجهی ها نوشته می شود.
6- کوفی مورق: این خط با استفاده از نقاشی برگ درختی آراسته می شود. زمینه آن با شکلهای برگ درختی مزین شده و به کوفی فاطمی نیز شباهت دارد . که در قرون دوم و سوم هـ.ق در مصر رونق داشته و از دیگر خطوط رایج در کشورهای عراق ، سوریه و ایران بوده است. در طراحی این خط انتهای حروف و کلمات ،توسط برگهای تزئینی اسلیمی کامل می‌شود. این خط دارای قابلیت های زیادی برای هنرمندان است.
7- کوفی موشح: این خط شامل تزئنیات زیبا و منظم به همراه رسم وتذهیب ونقاشی است. انواع آن عبارت است از : موشح ساده و میانه ،مشکل یا قفلی.
فصل چهارم
تجزیه و تحلیل نقش مایه های نوشتاری در معماری اسلامی
از میان افرادی که در زمینه های گوناگون هنر فعالیت دارند هنرمندان اسلامی به دلیل نگاه ژرف و عمیق خود در بیان اندیشه، همواره از جایگاهی والا برخوردار بوده اند. اندیشه ای که درک آن نیاز به دریافت و تعمق فراوان دارد، تا در ورای جهان مادی به پرواز درآیند و بیانگر عالم معنوی شوند.
از آنجا که برای بیان هر مفهوم ، زبان مناسبی لازم است. بدون شکل تجرید و انتزاع مناسبترین زبان برای بیان اندیشه ژرف هنرمند اسلامی است؛ زیرا بی پیرایگی این زبان از هر نوع تصویر «فیگوراتیو» دیدی ماورای آنچه در جهان مادی به چشم می خورد ، به بیینده منتقل می سازد و بدین ترتیب او را برای درک این اندیشه ژرف آماده می سازد. به همین دلیل است که در تجزیه و تحلیل نقش مایه های موجود در معماری اسلامی باید به شکل انتزاعی حروف و رنگ بکار رفته در آن به عنوان عوامل اصلی تشکیل دهنده این نقوش توجه کرد.
فصل پنجم
شکل انتزاعی حروف در القای یک مفهوم در مسجد جامع یزد
تمام عواملی که طراحان مساجد اسلامی هنگام نقش آفرینی در بطنهای مختلف یک نقش نوشتاری به کار می برند، حامل پیام و شعار است و همگی منشاب دینی و معنوی دارند هر چند که پیچیدگی در نگاه اول به چشم نمی آید ،اما از عوامل گوناگونی تشکیل یافته است که عبارتند از:
1- جزء تشکیل دهنده طرح (مدول)
2- نوع کلمه یا جمله انتخابی برای طراحی نقوش نوشتاری (اسمای متبرکه، احادیث، اشعار، آیات و…)
3- خطوط تشکیل دهنده حروف و کلمه (شامل خطوط تخت یا منحنی و مدور و…)
4- ترکیب بندی نقش (شامل اجزاء متشابه یا متفاوت)
5- تعداد اجزاء تکرار شده
6- هندسه پنهان طرح (گرید)
7- مکان اجرایی اجزا و نقش
8- وجود عواملی چون: مرکز گرایی، ریتم و تکرار، بافت ،تقارن
9- رنگهای موجود در طرح
علاوه بر موارد بالا اعدادنیز در کار طراحان اسلامی،اهمیت فراوان دارد:
عدد (1) : نشانه یگانگی است و مقصود شعار «لا اله الا الله» است.
عدد (2) : نشانه زوجیت در طبیعت و نوعی کمال به حساب می آید.
عدد (3) :نشانه حرکت و کمال،تکرار و تذکر است.
عدد (5) : نشانه خامس آن عبا است.
عدد (7) : نشانه راز و رمزهای خلقت و ماوراء الطبیعه و عددی مقدس است (بهشت هفت طبقه است. آسمان هفت طبقه است).
عدد (12) : نشانه دوازده امام شیعیان است.
عدد (14) : نشانه چهارده معصوم است.
باید توجه داشت که: طراحی بعضی از نقوش نوشتاری ،اعم از جزء تشکیل دهنده (مدول)و ترکیب بندی کلی،کاملا تابع محل اجرا و مصالح است،بطوریکه این نقوش گاهی در اشکال هندسی و گاهی غیرهندسی پیاده می شود. این تنوع شکل، موجب طراحیهای گوناگون می شود که عبارت است از
نقوش غیر محوری: این نقوش به صورت بافت یا در امتداد هم به صورت افقی یا عمودی ، موجب گردش چشم بیننده به طرحهای پیرامون می شود.
نقوش مدور: این نقوش گویای درونگرایی و وحدانیت بوده و اجزای آنها اغلب متحدالمرکز است و مانند این است که کلمات (اغلب اسامی ائمه است) در حال طواف خداوندهستند.
نقوش شمسه‌ای: نقوشی که در قالب شکل شمسه پیاده می شود و بیانگر خورشید است (همینطور اشکال چند ضلعی)
رنگ
عامل تعیین کنده دیگر در تجزیه و تحلیل نقوش نوشتاری رنگ است،که همراه با شکل در القای مفهوم ،نقش عمده ای دارد. به طور کلی ، رنگهای بکار رفته درنقوش نوشتاری معماری اسلامی را می توان به دو دسته تقسیم کرد.
1- رنگهای اقلیمی
2- رنگهای آرمانی
- رنگهای اقلیمی: این رنگها هماهنگی کامل با موقعیت مکانی طرح دارد؛ به طور مثال: استفاده از رنگهایی مانند انواع اخرایی و خردلی که رد مایه ی رنگهای خاکی قرار دارند، ارتباط مستقیم با موقعیت مکانی طراحان و معماران مسجد جامع یزد داشته و از آنجا که یزد شهری کویری است ،هنرمندان از این رنگ به وفور استفاده کرده اند . به طور مثال: آنان از آجر ، برای اجرای تکنیک کاشی بهره گرفته‌اند (به دلیل هماهنگی آن با منطقه کویر).
در بعضی موارد ، از رنگ کرم ، برای ایجاد تضاد رنگی و در عین حال خنثی کردن زمینه (فون) طرح در کارها استفاده شده است .
رنگهای آرمانی: این رنگها علاوه بر آنکه بیانگر موقعیت جغرافیایی و زمانی است،آرمانها و خواسته های هنرمندان اسلامی را نیز نشان می دهد در معماری اسلامی این رنگهاعبارت است از : آبی، سبز، فیروزه‌ای و از این قبیل و دلایل استفاده از آنها از این قرار است: الف) این رنگها از گروه رنگهای سرد است و فضای مسجد را به دلیل تاثیر بصری خنک نگه می دارد،تما نمازگزاران در مسجد، گرمای روز را فراموش کرده ،رفع خستگی کنند.
ب) در مذهب اسلام این رنگها نشانه صفا، پاکی، درونگرایی ،معنویت و خداوند است؛ به این دلیل در معماری اسلامی بویژه مسجد،بسیار به کار می رود.
حال که با دو عامل اصلی شکل و رنگ و نقش آن در معماری اسلامی آشنا شدیم، باید این نکته را یادآور شد که در ترکیب این عوامل و ساخت نقوش نوشتاری، علم هندسه به دلیل ارتباط تنگاتنگ با عناصر هنر معماری و همچنین زیر بنای خط و خوشنویسی از اهمیت خاصی برخوردار است و تجریه و تحلیل عناصر نوشتاری که موضوع بحث ماست بدون وجود آن میسر نخواهد بود.
در واقع استفاده از هندسه در معماری اسلامی به چهار روش ممکن است:
1- در امور معنوی
2- در به وجود آوردن سازه‌ی همگن و ایستا
3- در ترسیم نقشه بنا
4- در تزئینات بر اساس اعتقادات اسلامی از خصوصیات دیگر این مسجد ، تاکید بر کلماتی خاص مانند اسامی معصومین (ع) محمد،علی و… است که جایگاه ویژه ای در مذهب اسلام دارند. بارزترین نمونه آن در زیر پوشش صحن جلو محراب است که در محدوده مدور دو کلمه محمد و علی طراحی شده است (6 کلمه علی در وسط و 8 کلمه محمد که به صورت گره حول مرکز چرخیده و به رنگ سبز، آبی و سفید است. مجموعه ی این کلمات عدد 14 به نشانه چهارده معصوم است. )از این نوع رمز و رازها در یکایک نقوش نوشتاری مسجد جامع یزد استفاده شده که با نگاه سطحی قابل تشخیص نیست و برای آنکه به تجزیه و تحلیل هر یک از آنها پرداخته شود؛ اما قبل از آن لازم است که به آشنایی بااین شاهکار معماری اسلامی پیدا کنیم.
«مسجد جامع یزد» یکی از شاهکارهای معماری ایران است. سبک و نوع تزئینات آن باعث شده که این بنا در میان آثار معماری اسلامی جایگاه ویژه یابد یکی از مشخصات بارز این مسجد نقش مایه های نوشتاری آن است. تنوع این نقش مایه ها در قسمت های گوناگون این بنا، ارتباط نزدیکی با فضای داخلی و موقعیت اقلیمی آن دارد. به طور کلی نقش مایه های نوشتاری مسجد جامع یزد را می توان به دو بخش تقسیم کرد:
1- نقش مایه های منفرد (تک نقشهای نوشتاری):
این نقش مایه ها از یک عنصر خطی تشیکل شده اند که تعداد آنها در مقایسه با نقش مایه های ترکیبی بسیار ناچیز است.
فرمت این مقاله به صورت Word و با قابلیت ویرایش میباشد
تعداد صفحات این مقاله 32 صفحه
پس از پرداخت ، میتوانید مقاله را به صورت انلاین دانلود کنید
دانلود مقاله مسجد جامع یزد
