این شهرها چنان که هرتسفلد گفته است دارای نقشه ای ثابت با تفاوت هایی جزیی بودند. این تفاوت ها ناشی از شرایط اقلیمی ویژه شان بود. دژ شهرها به صورت یک زنجیره دفاعی برپا شده بود تا امکان ایجاد شهرهای بزرگتری چون هگمتانه را در پشت خود فراهم کند. در واقع شهرهای شاهی، مانند هگمتانه، دردوران مادها از گسترش این دژ شهرها حاصل شدند، که آنها نیز به نوبه خود مراکز نخستینی برای انباشت ثروت ، تمرکز اقتدار سیاسی و توسعه اجتماعی به شمار می آمدند. هگمتانه اصلاً به معنای مکان جمع شدن بود و تصویری از اتحاد قبایل ماد و اتحاد سه جامعه ایلی، روستایی و شهری را می نمایاند. اصولاً شهر مادی را نتیجه فرایند تکاملی از روستاها به دژ- شهرها و آنگاه شهرهای مهم تری چون هگمتانه دانسته اند.اگرچه در دوران مادها می توان از جامعه شهری سخن گفت، اما این جامعه هنوز در برابر جماعات روستایی و عشیره ای اندک می نمود.
با این همه در این دوران کالبدهای شهری بیش از پیش آشکار شده، و اگرچه هنوز بافتی همچون بازار ،مرحله آغازین حیات خود را می گذراند، اما راه ها، راهوندها و شوارع عام، حصار، برج، معبد و کاخ همچون نمونه های بین النهرینی خود کاملاً شکل گرفته بودند، در واقع همه آن مجموعه ای که درون دژ قرارمی گرفت، یعنی دژ و تقسیمات داخل آن، مورد برنامه ریزی و طراحی دقیق قرارگرفته بود. این سازمان اجتماعی و سیاسی تا 559ق.م. که آسیتاک، آخرین شاه سلسله ماد، در برابر نخستین شاه پرقدرت هخامنشی، کوروش، شکست خورد، ادامه داشت.
در ایران شهرسازی قبل ازاسلام از سال 240 قبل ازمیلاد آغاز شده و تا 640 میلادی ادامه می یابد . ساختار کالبدی – فضایی شهرها در این دوره بر اساس دو سبک عمده پارسی و پارتی و یک میان سبک پارسی – هلنی شکل می گیرند .
1- سبک پارسی ( قرن 9 تا 4 قبل از میلاد) (هخامنشیان )
2- سبک پارسی – هلنی ( قرن 3 قبل از میلاد ) (سلوکیان )
3- سبک پارتی ( قرن 3 قبل از میلاد تا 7 میلادی ) (اشکانیان – ساسانیان )
اقوام آریایی مستقر در کوههای زاگرس و دشتهای آن در برخورد با اقوام ساکن در بین‌النهرین با نوعی از سکونت یعنی شهرنشینی آشنا شدند. اینان از مرحله جوامع ساده روستایی به مرحله جامعه شهری رسیدند و تبلور کالبدی این گذر، ایجاد « شهر ـ قدرت » هگمتانه بود. آریاییها ، مظاهر تمدن را از ساکنان بین‌النهرین آموختند و شباهت هگمتانه به شهرهای اور، بابل و نینوا به همین دلیل بود اما هگمتانه علی‌رغم این شباهت تفاوتهایی با آنها داشت. این شهر فقط شهر ـ معبد بین‌النهرین نبود و به یکجا هم شهر ـ معبد و هم شهر ـ قدرت محسوب می شد و محل تجمع سه جامعه ایلی ، روستایی و عشایری به شمار می رفت ، در حالی که چنین تجمعی در بین‌النهرین دیده نشده است.
شار مادی در این دوره عبارت بود از قلعه‌های محکم و استوار بر فراز تپه و یا یک نقطه سوق‌الجیشی که نقاط زیستی کوچک و بزرگ در دامنه‌اش پراکنده بودند. در این دوره ، شهر، نقاط زیستی و بازار (که در مرحله جنینی خود قرار داشت) در خارج از قلعه واقع بودند، و به طور کلی میتوان گفت که شهر هنوز فراگیر نشده و به مفهوم گسترده آن وجود نداشت.
سبک پارسی در دوران هخامنشی به اوج خود رسید. حکومت هخامنشی پس از فتح بابل، با شهرهای پر رونق بین‌النهرین مواجه گشت و روابط تجاری خود را با اقصی نقاط جهان برقرار کرد. در این دوران روابط « کالا با کالا» جای خود را به روابط « کالا ـ پول ـ کالا » و سپس « پول ـ کالاـ پول » داد و برای نخستین بار، شار پارسی، مرکزی برای استقرار چنین رابطه‌ای شد. شار نظامی ـ کشاورزی دوران ماد جای خود را به شار نظامی ـ بازرگانی پارسی در مرزها، و شار بازرگانی ـ کشاورزی در سرزمینهای میانی واگذاشت. در این دوره است که « بازار » در شهر متولد شد و « جامعه شهری » به معنای اخص کلمه معنا یافت. شار پارسی در این دوره ، علاوه بر « شهر ـ معبد » ، « شهرـ بازار » نیز بود.
سازمان فضایی ـ کالبدی شار در سبک پارسی ، شامل دژ حکومتی ، شار میانی و شار بیرونی بوده است. دژ حکومتی ، مجموعه‌ای مرکب از کاخها، معابد ، ایوانها، تأسیسات نظامی و اداری و انبارهای آذوقه و ذخایر را شامل می شد. این دژ با دیوارهای سنگین محافظت می گشت و در مهمترین نقاط سوق‌الجیشی شهر قرار داشت. در صورت نبود عوارض طبیعی، تپه‌های مصنوعی برای استقرار چنین دژی برپا می گردید. شار میانی ، مجموعه محلاتی بود که برای استقرار طبقات ممتاز در نظر گرفته می شد و خانه هایی نسبتاً مشابه را در بر می گرفت، که در میان آنها بازاری وجود داشت . مجموعه شار میانی در میان دیواری مستحکم محصور بود که دروازه‌هایی برای ورود و خروج به آن ایجاد شده است. شار بیرونی مجموعه ای مرکب از محلات و خانه ها ، بازارها ، باغات و مزارع پراکنده در سطحی وسیع را شامل می شد و معمولاً توسط یک حصار طبیعی مانند کوه، تپه، رودخانه، جنگل و امثال آن از محیط بیرونی تفکیک می گشت. شار بیرونی در سبک پارسی، شبیه روستاهای بزرگ کنونی، قابل تصور است و اکثریت جامعه شهری در آن زندگی می‌کردند.
شامل 59 اسلاید powerpoint
