عاشورا در مقایسه با بسیارى از رخدادهاى دیگر، حجم کمى از وقایعرا به خود اختصاص داده و آغاز و انجام آن، در برههاى کوتاه اتفاق افتادهاست; اما یکى از حوادثى است که در طول تاریخ خویش، بیشترین توجه رابه خود جلب کرده و علاوه بر نقش گسترده و تاثیر عمیق اجتماعى -تاریخى خود، به صورت فرهنگى ویژه با ساختارى منحصر به فرد در آمدهاست. افزون بر ثمرات و رویکردهاى اجتماعى - انسانى که همچناناستمرار دارد، فرجام عاشورا، شکل گرفتن فرهنگى نوین با ویژگیهاى خاصخود در میان جامعه گستردهاى بود که هویت اسلامىاش، آن را از دیگرتمدنها و فرهنگها جدا مىساخت. فرجام تاریخى و دستاوردهاى ماندنىعاشورا، در طول دههها و سدههاى پس از خود، به جریانى هویتبخشیدکه امروز مىتوانیم از آن به عنوان «فرهنگ عاشورا» نام ببریم.
نگاهى گذرا به حجم گزارشها، تحلیلها و آثارى که در طى قرونگذشته و زمان معاصر بازگوکننده زوایاى مختلف این فرهنگ است،گویاى عظمت، جامعیت، عمق و اصالتى است که عاشورا توانسته استبهاین فرهنگ بدهد. بسیارى از مقولههاى کلان اجتماعى و انسانى، و حجموسیعى از ریزترین مسایل انسانى را مىتوان در این فرهنگ شاهد بود و ازآن الگو گرفت. آنچه در عاشورا رخ داد از نظر زمینهها، عناصر و عواملشکلگیرى و انجام آن، در بسیارى موارد منحصر به فرد است و به همینبیان، فرهنگ شکلگرفته از آن نیز هویتى ویژه دارد. اما حوزه تاثیربخشىو حرکتآفرینى آن، بسى گسترده و مستمر است. و این حقیقتى است که درارزیابى عاشورا تا اینک، بیشترین توجه را به خود اختصاص داده است.
تا کنون فرهنگ عاشورا از زوایاى بسیارى مورد ارزیابى و کنکاشصاحبان اندیشه و تحقیق قرار گرفته است که بسى قابل تاسى و تقدیر است.طبعا عاشورا نیز مانند بسیارى مسایل و جریانات تاریخى - اجتماعى دیگرنتوانسته و نمىتواند به گونهاى هماهنگ و در یک راستا مورد داورى قرارگیرد. این واقعیت، افزون بر محدودیتهاى اسناد تاریخى که به گونهاىمعمول، بسیارى زوایا را در ابهام و تردید باقى مىگذارد، ناشى از تفاوتهاىبسیار و گستردهاى است که در دیدگاههاى تحلیلگران وجود دارد.تفاوتهایى که گاه بسیار عمیق و در حوزه مسایلى بس اساسى و مهم است.بخش وسیعى از این تحلیلها و ارزیابیها، حاصل اصول و پیشفرضهاىقطعیتیافتهاى است که ملاکهایى متقن در ارزیابى عاشورا تلقى شدهاند. واین است که با وجود مواد و منابعى یکسان در برابر ارباب تحقیق و نظر،شاهد قضاوتهایى بس متفاوت و حتى متناقض مىباشیم. بخشى ازپراکندگى موجود در آراء و تحلیلهایى که در باره عاشورا صورت گرفته،ناشى از قوت و ضعف اشراف بر منابع و مستندات است، اما بسیارى نیزمعلول دیدگاههاى پراکنده ولى جزمى تحلیلگران، حتى در اصولىترینمسایل است که زیربناى ارزیابى و تحلیل آنان را متفاوت مىسازد.
فرهنگ عاشورا