
جنبش قلندریه، چنان که در مطاوی کتاب حاضر ملاحظه خواهید کرد، یک جنبش چندساحتی است. با یک نگاه منشوری می توان در آن رنگهای بیشماری دید: از مزدک گرایی و آیینهای ایرانی کهن گرفته تا راه و رسم جوانمردی و عیاری و فتوت، تا عناصری از آیین خرم دینان تا اندیشه هایی از گنوستیسیسم و عرفان اسلامی در صورت مکتب ملامتیان نیشابور تا گرایشهای قرمطیانه و شیعی و حروفی و اهل حق ـ تصویری متناقض از مردمی که از یک سوی با ثروتهای بزرگ و تعدد زوجات و نظام برده داری و قتل نفس و تباه کردن طبیعت و آلودن محیط زیست مخالف اند و از سوی دیگر، و در دورانی دیگر، جز دریوزه و گدایی کاری ازیشان دیده نمی شود.
قلندریه در تاریخ، دگردیسیهای یک ایدئولوژی