چکیده
منطقه مورد مطالعه یکی از بزرگترین حوضه‌های آبریز در قسمت شمالی میشو شرقی به نام قره چای و مخروط افکنه کشکسرای بین عرض‌های الی شمالی و طول‌های الی شرقی در شمال غرب ایران قرار گرفته است. عبور گسل شمالی میشو به عنوان گسل فعال در منطقه از وسط حوضه، استقرار مراکز جمعیت شهری و روستایی، استقرار راه‌های ارتباطی و خطوط نیرو و مخابزاتی در سطح مخروط افکنه از یک سو و مطرح شدن منطقه به عنوان یکی از قطب‌های کشاورزی در سطح شهرستان و استان از سوی دیگر و دنیا میک پویای ژئومرولوژیکی و همچنین لزوم محاسبات دقیق در عملکرد رودخانه بر روی مخروط افکنه و تأثیر ژئومرولوژیکی رودخانه بر روی کاربری سطح مخروط افکنه و در هم تنیدگی این موضوعات منطقه را از حیث مطالعات در جایگاه ویژه‌ای قرار داده است. پژوهش حاضر حاصل تلفیق روش‌های ژئومورفولوژیکی و لیتولوژیکی و چینه شناختی است. مستندات این شواهد ژئومورفولوژیکی از راه بررسی منابع و تفسیر نقشه‌های زمین شناسی توپوگرافی و تصاویر هوایی و به ویژه بازدیدهای میدانی و ترکیب داده‌های مختلف به دست آمده است، منطقه مورد مطالعه در طول ادوار زمین شناسی به ویژه در کواترنر در معرض تغییرات اقلیمی و حرکات تکتونیکی قرار گرفته است. عبور گسل شمالی میشو از وسط حوضه آبریز و وجود انواع حرکات توده‌ای و گنبدهای نمکی در میان تشکیلات مارنی داخل حوضه نقش بسزایی در تعیین کاربری‌های مخروط افکنه کشکسرای ایفا می‌کنند. لازم به ذکر است رودخانه پیربالا چای بعد از اتصال با ارلان چای در میان مردم بومی قره چای نامیده می‌شود.
کلید واژه‌ها: کاربری اراضی – مخروط افکنه – تکتونیک – تغییرات اقلیمی – قره چای – توده کوهستانی میشو داغ – شمال غرب ایران.
مقدمه
یکی از اساسی ترین عوامل در ساختار سیاره زمین و زندگی انسان، هوا و به ویژه آب و هواست. ماهیت همه فرآیندها بستگی به اقلیم بستگی به اقلیم حاکم در زمان تشکیل آن میباشد شواهد نشان می‌دهد که در طول عمر زمین، شرایط اقلیمی دنیا بارها تغییرات کلی داشته که به تبع آن شرایط جغرافیایی از جمله فرآیندهای شکل زایی بیرونی تغییر کرده است. (رشیدی به نقل از عیوضی 1388)
و به دفعات دوره‌های گرم جای خود را به دوره‌های سرد و دوره‌های خشک و مرطوب جای خود را به دوره‌های سرد و خشک داده اند. به همین دلیل ژئومورفولوژیست‌ها اقلیم را همواره به عنوان یکی از عناصر اصلی چشم انداز و فضای جغرافیایی مورد توجه قرار می‌دهند. (زمردیان 1381)
تمام پدیده‌های خارجی سطح زمین که به صورت ناهمواری‌ها دیده می‌شوند حاصل عملکرد دینامیک بیرونی زمین هستند که در این میان آب و هوا جایگاه ویژه ای به خود اختصاص داده است. بنابراین نقش آب و هوا به دو صورت در مورفودینامیک یک منطقه تجّلی می‌یابد. بعضی از فرآیندها مربوط به آب و هوا بر روی رخنمون‌های سنگی در دامنه‌ها عمل می‌کنند و از آنها به عنوان فرآیندهای اولیه یاد می‌شود همانند اثرات تغییرات درجه حرارت و ذوب و یخبندان و نقش آب. ولی بعضی از فرآیندها به صورت حمل مواد عمل می‌کند و تخلیه مواد را بر عهده دارند مانند عمل آب‌های جاری و باد لازم به ذکر است که منبع همه این فرآیندها از انرژی رسیده از خورشید است. (مختاری 1376) که هر دو این فرآیند در حوضه و منطقه مورد مطالعه شکل زاست.
مورفولوژی کنونی منطقه مورد مطالعه نتیجه متقابل فرآیندهای درونی و بیرونی است که از زمان‌های دور در اینجا جریان داشته است به همین دلیل اشکال زیادی مشاهده می‌شود که نمی‌توان با فرآیندهای کنونی تفسیر کرد منطقه مورد مطالعه به علت قرار گرفتن در عرض‌های بالا وجود کوهستان‌های زیاد از حرکت توده‌های سرد سیبری و توده‌های سرد و نمناک مدیترانه (غربی) همواره متأثر می‌گردد.
در فصل زمستان بخش‌های شمال غربی ایران در حاشیه مرکز پرفشار سیبری قرار گرفته و از این رو جریانات شمال شرقی که از آب‌های مرکزی و جبال اورال منشاء می‌گیرند به خود می‌نماید و از طرف دیگر کم فشار بودن این منطقه نسبت به مراکز فشار اقیانوس اطلس (جزایر آزور) سبب می‌شود که جریان‌های غربی و شمال غربی نیز در منطقه تأثیر گذارند.
در فصل تابستان منطقه آذربایجان در محدوده یک مرکز فشار واقع می‌شود و در این حالت جریان غالب توده‌های جوی از طرف غرب و شمال غرب میباشد در منقطه مرند جریان‌های غربی با توان کمتری می‌وزند جریان غالب جریان‌های شمال غربی هستند که از جزایر آزور منشاء ابتدا به سمت شمال اروپا و سپس به طرف جنوب شرقی منحرف می‌شوند این جریان‌ها پس از عبور از دریای سیاه از شمال غرب وارد ایران می‌شوند و در منطقه مرند جهت شمالی به خود می‌گیرند و به نام « قره چی یلی» نامیده می‌شوند که معمولأ در تابستان باعث بروز گرد و غبار می‌شوند گاهی جریان‌های شمال غربی مسیر خود را به طرف دریاچه خزر ادامه می‌دهند ولی پس از برخورد به کوه‌های تالش مسیر خود را تغییر داده و از شرق به غرب در شمال آذربایجان جاری می‌شوند که این باد در مرند به نام باد مه نامیده می‌شود که به صورت نسیمی خنک و مطبوع است بعضی مواقع جریان‌های غربی که از جزایر آزور منشاء می‌گیرند مستقیمأ به طرف شرق می‌وزند گاهی از بخش‌های غربی وارد آذربایجان شده و در مرند به صورت باد جنوبی س« آغ یل » می‌وزد این جریان عمومأ ملایم بوده و گاهی شدت یافته باعث طوفان و تگرگ می‌شود.
روش تحقیق
جهت کسب اطلاعات و داده های مورد نیاز در ارتباط با موضوع و پدیده های موجود در منطقه به ادارات (سازمان نقشه برداری استان، اداره هواشناسی مرند، سازمان آب منطقه ای استان و مرند، سازمان زمین شناسی استان، سازمان جنگل ها و مراتع استان و اداره خدمات کشاورزی مرند و کشکسرای) مراجعه و اطلاعات مورد نیاز برای مطالعه اخذ گردید.
تأثیر تغییرات اقلیمی در تحول مخروط افکنه
از لایه نگاری مقاطع موجود چنین بر می‌آید که جریان‌های با انرژی کم و زیاد به طور متناوب سطح مخروط افکنه را تحت تأثیر قرار داده است. وجود چندین متر عناصر ریز دانه بدون لایه بندی مشخص نشان از یک دوره آرامش با انرژی کم دارد، چنین شرایطی همراه با بارش‌های متناوب و اعتدال هوا بوده است. از طرف دیگر وجود لایه‌های کم ضخامت تر به همراه عناصر درشت دانه نمایش دهنده جریانی یا انرژی بیشتر است که در شرایط آب و هوایی خشک بیشتر دیده می‌شود. چنین جریانی دارای قدرت فرسایندگی بیشتر بوده و قادر به حفر بستر میباشد. در واقع وجود هوازدگی فیزیکی شدید در حوضه آبریز در اثر برودت شدید هوا و یخبندان در اثنای دوره خشک و همچنین باران‌های شدید دوره ای که خاص دوره‌های اقلیمی خشک بوده چنین جریان‌های پر انرژی را سبب می‌شده است.
ویژگی‌های منطقه مورد مطالعه
1- موقعیت و محدوده
منطقه ای که در این تحقیق مورد مطالعه قرار می‌گیرد حوضه آبریز رودخانه کشکسرای (پیربالا چای یا قره چای) و مخروط افکنه کشکسرای در دامنه شمالی میشو داغ در غرب شهرستان مرند آذربایجان شرقی در شمال غرب ایران میباشد.
موقعیت ریاضی منطقه مورد مطالعه ما بین عرض‌های الی شمالی و طول‌های الی شرقی میباشد. به دلیل اینکه منطقه مورد مطالعه قسمتی از توده کوهستانی می‌شود داغ را شامل می‌شود کلیاتی را در مورد این توده ذکر می‌کنیم.
شکل (1-1) موقعیت منطقه مورد
در زیر به بررسی عوامل (هوا، دما و رطوبت) در منطقه مورد نظر می‌پردازیم:
دما
تنها ایستگاه هواشناسی منطقه که در آن درجه حرارت هوا اندازه گیری و ثبت می‌شود ایستگاه سینوپیتک مرند که در 10 کیلومتری منطقه مورد نظر واقع است میباشد.
دما به عنوان شاخص شدت گرما یکی از عناصر شناخت هواست. با توجه به دریافت نامنظم انرژی خورشیدی شرایط زمین دمای هوا در سطح زمین دارای تغییرات زیادی است. دمای هوا توسط دماسنج اندازه گیری و ثبت می‌شود علاوه بر آن اندازه گیری حداکثر و حداقل دمایی در طول یک شبانه روز توسط دماسنج‌های معمولی حداکثر و حداقل اندازه گیری می‌گردد تغییرات دما در طول یک شبانه روز تقریبأ دوره ای است به طوری که حداکثر آن در اوایل بعد از ظهر و حداقل آن قبل از طلوع خورشید اتفاق می‌افتد.
در جدول زیر به تفکیک شاخص‌های دما برای ایستگاه مرند آورده می‌شود.
جدول (الف) حدکثر مطلق دما در ایستگاه مرند سازمان هواشناسی کشور 1380 تا 1389
ماه
سال فروردین اردیبهشت خرداد تیر مرداد شهریور مهر آبان آذر دی بهمن اسفند
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89 6/23
8/18
2/22
8/23
4/22
6/23
2/16
4/24
8/16
6/20 2/27
2/23
6/25
4/35
6/28
8/24
2/25
2/28
4/27
6/25 4/31
8/31
0/30
2/30
8/31
8/34
6/30
2/60
2/30
4/33 8/33
4/33
2/35
6/32
2/35
36
34
0/35
8/34
35 8/33
2/33
8/37
35
4/37
2/38
4/35
2/38
4/33
35 4/32
4/32
8/33
8/32
8/32
6/34
6/33
0/35
4/30
34 0/28
4/30
6/26
6/28
0/27
4/26
4/28
0/28
20
8/19 6/18
4/20
6/22
2/19
4/20
8/17
6/20
0/17
20
8/19 0/10
0/13
8/11
0/11
6/15
2/7
8/10
2/13
2/11
6/11 2/11
4/11
8/7
0/10
4/8
0/1-
8/0
0/8
8/10
6/11 8/11
6/9
8/11
2/6
6/7
0/7
4/8
2/13
0/15
2/8 4/16
8/12
6/22
14
4/16
2/11
0/18
6/16
2/22
8/14
جدول (ب) حداقل دما در ایستگاه مرند – سازمان هواشناسی 1380 تا 1389
ماه
سال فروردین اردیبهشت خرداد تیر مرداد شهریور مهر آبان آذر دی بهمن اسفند
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89 2/1
0
0/9-
0/13-
6/12-
6/2-
0/2-
6/3
2/3-
2/3- 0/5
8/3
4/0
8/3
4/2
6/0
6/0
5/5
4/4
0/4 0/8
6/8
4/5
6/5
6/10
6/10
6/11
0/11
8/6
0/10 8/14
8/13
6/9
0/11
6/11
0/14
2/12
6/11
6/14
4/14 2/17
0/15
8/13
2/16
8/14
0/14
2/14
8/15
8/12
8/14 2/11
0/12
8/7
5/10
2/12
4/8
4/12
2/12
8/7
6/14 6/5
4/3
0/8
8/6
4/2
0/8
0/4
2/7
6/4
4/5 0/8-
0/4-
8/2-
2/1
8/1
4/4-
0/0
0/0
0/0
2/0 6/8-
0/15-
8/9-
6/17-
4/6-
8/14-
0/13-
0/9-
0/4-
8/1- 8/11-
4/16-
4/9-
8/13-
6/12-
4/17-
2/20-
0/15-
8/6-
2/10- 2/11-
2/10-
0/9-
6/16-
0/15-
8/10-
8/16-
0/9-
0/11-
4/12 4/5-
8/9-
8/8-
4/5-
6/7-
6/6-
6/8-
4/4-
6/5-
4/7-
جدول (پ) متوسط درجه حرارت برای شهرستان مرند طبق داده‌های ایستگاه هواشناسی 1380 تا 1389
ماه
سال فروردین اردیبهشت خرداد تیر مرداد شهریور مهر آبان آذر دی بهمن اسفند
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89 4/12
4/8
9/6
5/8
6/7
6/11
5/6
7/13
3/7
6/9 15
9/10
7/13
1/13
7/14
7/14
7/13
7/15
3/14
4/13 9/19
7/16
5/18
9/18
6/20
2/32
5/21
9/20
0/19
1/22 8/23
4/24
3/24
1/23
5/24
8/24
4/22
6/23
2/24
4/26 6/27
1/25
1/25
4/25
0/27
1/27
1/25
2/27
1/24
5/26 4/22
7/22
5/21
0/22
9/21
4/23
8/23
8/23
8/19
7/23 2/17
7/18
5/17
2/18
1/16
0/17
0/17
1/16
6/15
5/18 9/7
10
7/8
6/9
9/7
6/7
2/10
2/7
5/10
0/11 5/1
7/0-
7/2
6/3-
2/5
9/0-
6/0
0/6
0/3
0/8 2/0
0/2-
5/1-
0/3-
3/3-
3/7-
0/9-
7/2-
6/4
8/0- 3/0-
5/0-
9/0
3/5-
9/1-
2/1-
0/5-
2/2
5/2
7/0- 0/6
8/1
5/4
8/4
9/4
7/2
3/4
6/4
2/7
4/5
دما و بری بودن محیط
توجه به رابطه نوسان الانه دمای دمای هوا و موقعیت محلی ایستگاه، همراه با در نظر گرفتن فاصله و تأثیر پذیری آن از دریاها امکان می‌دهد که نوسان دما را مقیاسی مناسب برای تشخیص درجه بری بودن اقلیم در مناطق مختلف بشمار آوریم بنابراین با توجه به رابطه ای که نوسان‌های دمایی با عرض جغرافیایی دارند نوسان‌های دمائی، اندک حاکی از شرایط اقلیم اقیانوسی و نوسان‌های دمائی بالا، مبین شرایط اقلیم قاره ای یا بری اند. (کاویانی، علیجانی، 1371).
درجه بری بودن در بری ترین نقاط برابر 100 و در بحری ترین نقاط برابر صفر میباشد. (علی محمدی 1377).
محققین زیادی، ضرایب متعددی برای محاسبه درجه بری ارائه نموده اند که در زیر متداول ترین این روش‌ها برای ایستگاه مرند که در ده کیلومتر (هوایی) شرق منطقه قرار دارد مورد استفاده قرار می‌گیرد این ایستگاه در موقعیت جغرافیایی عرض شمالی و طول شرقی واقع شده و ارتفاع آن از سطح دریا 1550 متر میباشد:
الف) روش زنگر:
در سال 1888 پیشنهاد شده و به شرح زیر است:
تفاوت سالانه دما (در این فرمول‌ها متوسط سالانه دما برای 10 سال در نظر گرفته شده است)
عرض جغرافیایی
منطقه دارای درجه نیمه بری است.
ب) روش گوژینسکی
گورژینسکی در سال 1920 مدلی پیشنهاد نموده که بر اساس آن میزان بری بودن یک منطقه مقایسه می‌گردد.
بر اساس این فرمول بین 12 – در اقیانوسی ترین نقاط و 100 در بری ترین نقاط در نوسان است.
بر اساس این فرمول منطقه دارای درجه نیمه بری است.
پ) روش جانسون
جانسون در سال 1921 فرمول زیر را ارائه نمود.
منطقه دارای درجه نیمه بری است.
ج) روش گنراد
گنراد در سال 1950 بر اساس فرمول گورژینسک و با ایجاد تغییرات در آن ضریب خشکی را به صورت زیر ارائه نمود.
د) روش شریفر
بر اساس این روش منطقه نیمه بری است.
با توجه به پنج روش ارئه شده در بالا می‌توان نتیجه گرفت شهرستان مرند که منطقه مطالعه در آن واقع شده از درجه نیمه بری برخوردار است.
روزهای یخبندان
تعداد روزهای یخبندان در مطالعات ژئومورفولوژیکی حائز اهمیت است زیرا آب بر اثر تغییرات درجه حرارت منجمد شده و با وارد آوردن فشار به جدار درز و شکاف سنگ‌ها منجر به شکافتگی آنها و ایجاد واریزه‌های ریز و درشت در سطح دامنه‌ها می‌گردد. (کریوکلاستیم)
با توجه به اینکه قسمت اعظم منطقه و حوضه قره چای کوهستانی است یخبندان نقش ویژه ای در تأمین رسوب برای رودخانه دارد.
یخبندان معمولأ از اواخر آبان شروع شده و در دی ماه به حداکثر خود می‌رسد و در بهمن از شدت آن کاسته می‌شود و در بعضی از سنوات بندرت در فروردین ماه نیز یخبندان دیده می‌شود.
بدیهی است در ارتفاعات تعداد روزهای یخبندان بیشتر از آمار ایستگاه‌ها خواهد بود.
دلیل یخبندان‌های طولانی در فصل پاییز و زمستان نفوذ توده‌های سرد و خشک سیبری و آسیای مرکزی است.
جدول (ت) تعداد روزهای یخبندان در ماه‌های مختلف در ده سال گذشته بر اساس آمار ایستگاه هواشناسی سینوپتیک مرند
ماه
سال فروردین اردیبهشت خرداد تیر مرداد شهریور مهر آبان آذر دی بهمن اسفند
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89 -
-
10
8
8
1
5
-
4
2 -
-
-
-
-
-
-
-
-
- -
-
-
-
-
-
-
-
-
- -
-
-
-
-
-
-
-
-
- -
-
-
-
-
-
-
-
-
- -
-
-
-
-
-
-
-
-
- -
-
-
-
-
-
-
-
-
- 4
2
6
-
3
8
-
-
-
- 20
19
14
28
8
29
22
16
16
4 20
23
28
30
27
30
30
27
7
26 23
26
22
29
25
28
28
17
16
26 9
18
16
14
11
17
21
13
7
12
بارندگی
منطقه مورد مطالعه غالبأ تحت تأثیر دو توده هوا قرار می‌گیرد یک توده هوای قطبی و دیگری توده هوای اقیانوسی اولی از اوایل زمستان از طرف قطب و سیبری وارد ایران شده دمای هوا همراه با این توده بسیار پایین بوده و عمدتأ زیر صفر میباشد توده هوای دومی خیلی مرطوب بوده و از طرف غرب و شمال غرب وارد کشور می‌گردد. این توده هوا منشأ اصلی بارش‌های کشور میباشد. در فصل زمستان منطقه از رطوبت این توده‌ها بهره مند گردیده و باعث بارندگی می‌گردد و اگر همراه با توده هوای سرد قطبی گردد بارش به صورت برف خواهد بود ولی در بهار و پاییز سبب رگبارهای شدید و رعد و برق خواهد بود.
توده هوای مداری قاره ای گاهی اوقات منطقه را تحت تأثیر خود قرار داده و باعث گرمی و خشکی هوا می‌شود.
به طور کلی به علت عرض جغرافیایی بالا و نیز مرتفع بودن منطقه (به خصوص قسمت‌های جنوبی که کوهستانی است) بیشتر بارندگی‌های زمستانه به صورت برف است.
هوای مرطوب مدیترانه (اقیانوسی) هنگام صعود از دامنه‌های نوار کوهستانی به درجه اشباع رسیده و در تمام دامنه‌های رو به باد، قله و مقداری در دامنه‌های پشت به باد ایجاد بارش می‌کند (دامنه‌های شمالی میشو در منطقه به جهت مرتفع بودن و رو به بادهای غربی بودن بارش زیاد دارند) علاوه بر بارش از نوع اوروگرافیک (کوهستانی) در اواخر تابستان و اوایل پاییز گاهی اوقات در اثر مبادله حرارت بین لایه‌های زیرین هوا که تحت تأثیر تابش خورشیدی گرم شده و لایه‌های بالایی، بارندگی‌های کوتاه مدت از نوع جابه جایی نیز رخ می‌دهد.
رژیم بارندگی
بارندگی را می‌توان مهمترین عامل دانست که به طور مستقیم در چرخه هیدرولوژی دخالت دارد رژیم بارندگی به تغییرات بارندگی در طول یک سال اطلاق می‌شود این عامل تغییر پذیرترین عامل اقلیم بوده مقدار و شدت آن برای مناطق مختلف و ماه‌های مختلف سال متفاوت است. جهت بررسی نحوه تغییرات و مقدار بارندگی منطقه ابتدا آمار بارندگی ماهانه و سالانه جمع آوری و ثبت گردیده است.
داده‌های جدول (ث) نشان می‌دهد که در این منطقه ماه بدون بارندگی وجود ندارد. و بیشینه بارندگی مربوط به ماه‌های فروردین و اردیبهشت است و کمترین بارندگی اکثرأ مربوط به تابستان میباشد.
علت بارندگی‌های شدید بهاری عبور توده هوای قطبی دریایی و قاره ای و همچنین نفوذ توده هوای مرطوب مدیترانه و اقیانوسی از شمال و شمال غرب به منطقه میباشد که با برخورد به رشته کوه‌های مرتفع تشدید می‌شود افزایش بارندگی در دو ماه آخر پاییز نسبت به ماه‌های قبل و بعد را می‌توان به عبور آنتی سیکلون‌ها از منطقه ارتباط داد.
جدول (ث) متوسط بارش ماهانه و سالانه ایستگاه باران سنجی مرند سازمان هواشناسی کشور 1380 تا 1389
فرمت این مقاله به صورت Word و با قابلیت ویرایش میباشد
تعداد صفحات این مقاله 25 صفحه
پس از پرداخت ، میتوانید مقاله را به صورت انلاین دانلود کنید
دانلود مقاله نقش اقلیم در حوضه آبریز قره چای در کاربری اراضی مخروط کشکسرای مرند
