مقاله معماری شمس العماره
شمس العماره یکی از بناهای مرتفع و مشخص و جالب تهران قدیم است . گویا ناصرالدین شاه قبل از سفر اروپا بر اثر دیدن تصاویر بناها و آسمان خراشهای کشورها غربی ، تمایلی پیدا می کند بنای مرتفعی نظیر بناهای فرنگستان در پایتخت ممالک محروسه خود ایجاد نماید تا از بالای آن خود و زنانش بتوانند منظره شهر تهران و دورنمای اطراف را تماشا کنند . شاه در حدود سال ۱۲۸۲ هـ . ق این قصد را با دوستعلی خان نظام الدوله معیرالممالک در میان می نهد و او را برای ساختن چنین بنایی در سمت شرقی ارگ سلطنتی مامور می کند.
معیرالممالک بزودی بوسیله استادان و معماران ماهر آن زمان طرح عمارت را ریخته و پی کنی آنرا شروع می کند . ساختمان آن پس از دو سال یعنی در سال ۱۲۸۴ هـ . ق. بپایان می رسد و آنرا شمس العماره نامیده تاریخ بنایش را بحساب جمل «کاخ شاهنشاه» می یابند.
محمدحسن خان اعتماد السلطنه در روزنامه ایران در سال ۱۲۹۴ هـ .ق. در باره این کاخ می نویسد :
«… اولاً عمارت شمس العماره است که بسیار مرتفع و از بناهای بسیار عالی این دولت جاود شوکت می باشد . تالارهای آینه و ستونهای بلند بزرگ از مرمر و از اره و پله ها نیز کلا از مرمر و مراتب زیادی الی بالای عمارت دارد . چهل ذرع ارتفاع این عمارت است . دو برج دارد با یک مهتابی که روی برجها نشیمن عالی ساخته اند برای تفرج ، وقتی که بالای آن برجها می روند شهر تهران و اطراف و کوهها و صحراها کلا پیدا و چشم انداز بسیار خوب و با روحی دارد در کمال خوبی می توان دید . حتی همه دره هاو آبشارهای کوهها پیداست و در این عمارت هم از اسباب و اشیاء نفیسه بسیار است و ساعت بزرگی در بالای این عمارت می باشد که صدای زنگ آن در اکثر مواضع شهر شنیده می شود ».
باز همو در الماثر و الاثار می نویسد :
«بنیان و بنیاد کوچک مبارک معروف شمس العماره که از عظایم آثار این شهریار و امتیازش بر جمیع ابنیه تهران بلکه ایران اظهر من الشمس است مشتمل بر خمس . و این یادگار بزرگوار چنانکه در اوایل این باب … اشارت شد بدستیاری دوستعلی خان معیرالممالک بسبک قصور عمارت فرنگستان طرح ریخته و پرداخته و بناء برداشته و افراخته شده است تاریخ تاسیس آن بنیاد و این اثر سعادت نهاد ۱۲۸۴ سال بیست و یکم از جلوس همایون است.»
بی گفتگو شمس العماره هم از نظر نقشه و شکل ظاهری وهم از نظر آرایش داخلی ، یکی از بناهای تاریخی و زیبا و جالب تهران است و آینه کاریها و نقاشیها و گچ بریهای از اره ها و دیوارها و سقف های آن از حیث نمایش و شیوه های مختلف و متنوع تزئینات داخلی بناها در ایران بی نظیر است و جای آن دارد که از نظر حفظ نمونه و موردی برای مطالعه معماری و تزیینات داخلی آن دور از تاریخ ایران در نگاهداری و مرمت آن دقت و همت بیشتری بخرج بدهند و نگذارند این اثر جالب از بین برود.
این ساختمان را معیرالممالک بخرج خود ساخته و بعلتی که بهتر است از نظر تکمیل تاریخچه بنا شرح آنرا از زبان نواده اش دوستعلی خان معیرالممالک بشنویم ، تقدیم ناصرالدین شاه کرد.
می گوید : «حاج میرزا حسین خان سپهسالار که با معیر الممالک نرد مخالفت می‌باخت نهانی چند تن را بر آن گماشت تا صورت مخارج بنای مزبور را با دقت بردارند و در آخر کار آن را برای مقابله با سیاهه تقدیمی معیر بدست شاه داد و ضربتی کاری بکار رقیب خود برد.
پس از د سال بنای شمس العماره بپایان رسید و مخارج آن از هر جهت با اثاثه و فرش و غیره به چهل هزار تومان بالغ گردید ، روزی را جشن گرفتند و شاه رسماً بعمارت مزبور آمد و حاج میرزا حسین خان هم برای مشاهده نتیجه نقشه خود حضور بهم رسانید شعرا با مدیحه های آبدار مقدم خسروانه و میمنا بنای تازه را تبریک گفتند و شاه پس از بازدید اطاقها و تمجید بسیار رو بمعیر الممالک نموده گفت : « فی الواقع بنای زیبا و باشکوهی است ولی باید برای دولت گران تمام شده باشد ؟» معیر عرض کرد :قربان برای چاکر گران تمام شد ، زیرا بنا تقدیم خاک پای همایونی و طومار آن اینست که از نظر مبارک می گذرد و گامی پیشتر نهاده صورت مخارج را بدست شاه داد ، سلطان از شنیدن این سخن تغییر قیافه داده و بی اختیار نگاه خشمناک بحاج میرزا حسین خان افکند که معنا از نظر حضار پوشیده نماند …»
وضعیت فعلی
این بنا در اصلبرای زندگی کردن و اقامت ساخته نشده و در واقع تنها جنبه تشریفاتی داشته و تقلیدی نابجا از بناهای اروپائی هم عصر خود می باشد.
بنا مشتمل بر پنج طبقه و یک زیر زمین است که از طبقه دون بع لبه دو برج قرینه شمالی و جنوبی شروع و طبقات سوم و چهارم و مهتابی (پنجم) را تشکیل می‌دهد. میان دو برج ساعت بزرگ شهر قرار دارد که صدای آن دراکثر نقاط شهر شنیده می‌شده است.
طبقه اول شامل یک ایوان تالار و چهار اتاق دو سوی تالار و ایوان می باشد . در طبقه دوم دو اتاق در دو ضلع شمالی و جنوبی دارای مقرنسکاری می باشد . طبقه سوم شروع برج و طبقه چهارم هر یک دارای دو اتاق یکی در شمال و دیگری در جنوب هستند که ساعت میان دو اتاق مزبور قرار گرفته است.
تزئینات بنا شامل گچبری ، آئینه کاری ، نقاشی ، کاشیکاری ، کارهای چوبی ، مقرنس سازی می باشد.
مقاله معماری شمس العماره
