پیشگفتار
شاید شروعی خوب و مناسب برای این کتاب توضیح علل و چگونگی تالیف آن باشد. از این راه می توانم هم محتوای کتاب و هم مخاطبان احتمالی آن را توضیح دهم. نگارنده ادیب و منتقد ادبی و هنری به معنای شناخته شده آن نیستم و متخصص حرفه ای جامعه شناسی هنر و ادبیات در معنای دقیق کلمه هم نمی باشم. نگارنده طلبه انسان شناسی و مطالعات فرهنگی می باشم و این دانش ها را در بستر و بافت گفتمانی علوم اجتماعی آن آموخته ام. ورود نگارنده به حوزه هنرها و ادبیات ناشی از این بود که در دانشگاه های ایران در دهه 1370 ، درس «اجتماعیات در ادبیات فارسی» و «جامعه شناسی در ادبیات» (عناوینی که آن زمان رایج بود) را معمولا مدرسان انسان شناسی تدریس می کردند. بدون تردید یک دلیل این امر دکتر محمود روح الامینی استاد شناخته شده انسان شناسی در دانشگاه تهران بود، وی اهل ذوق بود، شعر می سرود، آشنایی و تسلط به ادبیات فارسی داشت و مقالات متعددی در زمینه تحلیل اجتماعی آثار ادبی فارسی نوشته بود. به علاوه، از سال های دور کرسی «اجتماعیات در ادبیات فارسی» در دانشگاه تهران را در اختیار داشت.
با وجود این، گمان می کنم نبود مدرس متخصص در زمینه جامعه شناسی هنرها و ادبیات بیش از هر چیز دیگر باعث می شد که تدریس این درس از جمله وظایف انسان شناسان شمرده شود زیرا در سال های اخیر که تعداد دانش آموختگان و محققان جامعه شناسی چنان بسط یافته که عده ای متخصص جامعه شناسی ادبیات و هنرها شده اند، دیگر انسان شناسان مدرس درس اجتماعیات در ادبیات نیستند. به هر حال، تدریس جامعه شناسی هنر و ادبیات توفیق اجباری برای نگارنده بود زیرا ادبیات و هنرها مسلما یکی از منابع فرهنگی اصلی هر جامعه برای شناخت فرهنگ هر سرزمینی از جمله ایران است. و انسان شناسان برای شناخت فرهنگ ناگزیر باید به ادبیات و هنرها نیز بپردازند. تدریس این درس باعث می شد که گاه و بی گاه به این منبع عظیم فرهنگی سرک بکشم. از سال 1370 تا 1378 که برای ادامه تحصیل به خارج اعزام شدم، تدریس این درس را عهده دار بودم. در این دوره تجاربی آموختم و چند مقاله نگاشتم که بخش هایی از مقالات در این کتاب درج شده اند.
تدریس درس جامعه شناسی هنر و ادبیات باعث علاقه مندی من به هنرها شد. از این رو، در بهمن سال 1377 که برای ادامه تحصیل به «مدرسه مطالعات شرق و آفریقای» دانشگاه لندن رفتم و تا مهر 1383 در آنجا بودم، یکی از علایقم ثبت و نگارش تجربه های فرهنگی و هنری ام بود. بخش مهمی از این یادداشت ها و مقالات در کتابی به نام «مردم نگاری های سفر» آماده انتشارند. اما مقالات و مطالب حوزه هنر را در اینجا می خوانید. گزارش بازدید از موزه تیت، گالری آثار سالوادور دالی، و مردم نگاری تماشاگران فیلم فراری از جمله مطالبی است که در سال های اقامتم در لندن نوشتم. از این رو، در سال هایی که لندن بودم مجموعه ای از مقالات و گزارش های مردم نگارانه در زمینه گالری های هنری و موضوعات هنری دیگر نوشتم. این موضوع دستمایه ای شد برای توجه و تعلق خاطر بیشتر نگارنده به مطالعات فرهنگی هنر.
وقتی 1383 به ایران بازگشتم مجددا تدریس جامعه شناسی هنرها و ادبیات را عهده دار شدم در این زمان در عین حال به عنوان عضو «گروه مطالعات فرهنگی» به بعد تدریس دروس مطالعات فرهنگی مانند «برنامه ریزی و سیاست فرهنگی» و «آشنایی با مطالعات فرهنگی» پرداختم. این امر زمینه آشنایی من با رویکرد مطالعات فرهنگی به هنرها و ادبیات شد. یکی از سنت های مهم مطالعات فرهنگی، سنت ادبی آن است. بنابراین، ناگزیر بودم برای درس آشنایی با مطالعات فرهنگی، دانشجویانم را با این سنت آشنا سازم و برای این کار لاجرم باید مطالعات گسترده تری درباره شیوه های جدید نقد جامعه شناسانه هنرها و ادبیات می آموختم. ویژگی مهم رویکرد مطالعات فرهنگی این بود که اولا هنرها را محدود به هنرهای کلاسیک، رسمی و هنر نخبگان نمی بیند. ثانیا، مفهوم متن در مطالعات فرهنگی ناظر به تمام متون است و همه هنرها و وجوه بازنمایانه اعم محصولات رسانه ای و بصری و متون عامه پسند و همه هنرها را شامل می شود. ثالثا در نقدهای مطالعات فرهنگی نه تنها هنرها و مولدان بلکه مخاطبان و مصرف کنندگان متون هم اهمیت دارند. این شیوه نگاه به هنرها برای من تازگی داشت زیرا در سال های 1370 که جامعه شناسی ادبیات تدریس می کردم، این گونه آموخته بودم و تدریس می کردم که بینش جامعه شناختی را صرفا در تحلیل آثار ادبی کلاسیک و بزرگ مورد توجه قرار می دادم. البته چون حوزه و زمینه فکری ام انسان شناسی بود، تمایل و آمادگی زیادی برای توجه به ادبیات عامیانه و فرا رفتن از ادبیات کلاسیک را داشتم
به هر حال، حاصل تدریس و تحقیق من در حوزه هنرها و ادبیات تا به امروز، مجموعه مقالاتی است که ملاحظه می نمایید. این مجموعه از سویی برای پاسخگویی به کنجکاوی های شخصی و آشنا ساختن بیشتر خودم با حوزه ها و موضوعات بررسی شده و از سوی دیگر، تامین نیازهای آموزشی تالیف شده اند، این مجموعه، بویژه بخش پژوهش های آن، دربردارند «رویکردی مردمنگارانه»[1] به هنرها و ادبیات است که تاکنون کمتر در ایران به آن توجه شده است. مقالات بخش اول با هدف آشنایی با قلمرو جامعه شناسی هنرها و ادبیات نوشته شده است. در این بخش تلاش کرده ام در کنار معرفی برخی دیدگاه های نظری و روش شناختی، به بحث درباره وضعیت و چگونگی جامعه شناسی هنر و ادبیات در ایران نیز بپردازم. تاکنون گفتمان های جامعه شناسی هنرها و ادبیات در ایران به نحو دقیق و به شیوه روشمند و تجربی تحلیل نشده است. ما هنوز روایت دقیق و درستی از چگونگی شکل گیری و گسترش این مطالعات و حتی آموزش این درس در دانشگاه های ایران در اختیار نداریم. البته درباره نقد ادبی و هنری دانشگاهی در ایران، از جمله نقد جامعه شناسانه، انتقادات زیادی وجود دارد که اغلب در گفتمان عمومی هنرمندان و منتقدان غیردانشگاهی مطرح می شود و در مطبوعات و رسانه ها هم منعکس شده است. [2] من در این کتاب قصد ارزیابی انتقادی مطالعات جامعه شناختی هنرها و ادبیات در ایران را ندارم. مطالبی که نگارنده در اینجا فراهم کرده ام بیش از هر چیز با هدف معرفی و آشنایی با این حوزه در ایران و پاسخگویی به نیاز دانشجویان در کلاس های درس تهیه شده است. می توان این مباحث را درآمد یا سرنخ هایی برای تهیه و تدوین تاریخ شکل گیری و توسعه مطالعات و بینش جامعه شناسی هنرها و ادبیات در ایران دانست. ولی قطعا این مباحث را نمی توان شرح کامل یا دقیق از موضوع در نظر گرفت. شاید این نکته نیز ضروری باشد که یادآوری کنم به رغم انبوه کتاب ها و مقالاتی که در زمینه اجتماعیات در ادبیات فارسی، جامعه شناسی در ادبیات، جامعه شناسی ادبیات، و امثال اینها منتشر شده است، مباحث نگارنده در زمینه معرفی و تاریخ این حوزه از پژوهش هنر در ایران، تنها متن مبسوط موجود می باشد. [3]
[1] Ethnographic approach
[2] برای مثال، روزنامه اعتماد (دوشنبه، 6 اسفند 1386 - شماره 1624) صفحه ای را به بررسی نقد دانشگاهی ایان اختصاص داد. این صفحه در آدرس زیر موجود است http://www.etemaad.com/Released/86-12-06/214.htm
[3] البته سخنرانی ها، یادداشت های کوتاه، اشاره و سخنان پراکنده در این زمینه در لابلای کتاب ها و وب سایت ها فراوان است. نگارنده نیز نیز از این مجموعه مطالب برای تهیه متن حاضر بهره برده ام و به آنها ارجاع داده ام.
جزوه درس جامعه شناسی هنرها و ادبیات دکتر نعمت الله فاضلی - 149 صفحه وورد