بیان مسئله
بازار پدیده ای است مربوط به شهر سنتی که در عین حال از ارکان و عوامل اصلی شکل گیری ساختار شهر سنتی بوده است . ( پور احمد ،1376 : 80 ) ودر اکثر شهرهای قدیمی و سنتی ایران دارای قدرت اقتصادی یسیار بالایی بوده تا جایی که ستون فقرات اکثر شهرهای قدیمی و سنتی ایران بازار تلقی می شده و شهرها با توجه هر نقش و وظیفه ای که دارا می باشند نمی توانند دور از فعالیتهای بازرگانی فرار گیرند چرا که حیات اجتماعی انسانها در شهر و ضرورت رفع نیاز آنان هم چنین فعالیتها را ایجاب می کند .
بازار مهم ترین محور ارتباطی و فضای شهری ایرانی در گذشته به شمار می آمده است زیرا بازارهای اصلی و دائمی در هر شهر به طور معمول در امتداد مهم ترین راه و محور شهری که از یک دروازه شروع می شد و تا مرکز شهر ادامه می یافت ، شکل می گرفت ؛ به عبارت دیگر در وهله نخست یک راه اصلی و پرتردد وجود داشت که فضاهای تجاری و گاه تولیدی در کنار آن تشکیل می شدند و به تدریج بازار پدپد می آمد . شکل گیری تدریجی بازار به این علت بود که بیشتر شهرهای ایرانی از توسعه یک روستا پدید می آمدند و تنها تعداد انگشت شماری از شهرها به صورت طراحی شده ساخته می شدند .( سلطانزاده ، 1380 : 20 )
براساس اسناد می توان حدس زد که پیشینة تاریخی بازارها حداقل به چند هزار سال پیش از میلاد می رسد . بازار هرشهر تا اوایل قرن معاصر با سایر فضاهای شهری ارتباطی ارگانیک و منسجم داشت اما از آغاز دوره معاصر و در پی توسعه شهرها و ایجاد خیابانهایی برای دسترسی سواره و تعیین الگوهای سکونت و شهر نشینی ، ارتباط آن با سایر فضاهای شهری به تدریج گسیخته شد .
خصوصیات کالبدی بازارهای دائمی و سر پوشیده به گونه ای بود که فضایی مطلوب و مناسب برای عابران و خریداران پدید می آمد .( سلطانزاده ، 1380 : 45)
با توجه به مسائل مطرح شده ، شهر خوی نیز با سابقه طولانی خود بعنوان یکی از مراکز تجاری مطرح بوده و هست و بازار خوی که در قلب و مرکز شهر واقع شده در طی قرون و اعصار عنصری پر اهمیّت ، دارای وزن اقتصادی در درجه اول سپس دارای نقش های مختلف اجتماعی ، فرهنگی ، مذهبی و سیاسی بوده است.
بنابراین کلیه عوامل در کنار یکدیگر در طول تاریخ دست در دست هم ارتقاء اوضاع اقتصادی و همچنین تنزل تجارت خارجی منطقه را موجب شده که در این میان شهر خوی با قرار گرفتن در مسیر جاده ابریشم ، بعنوان محل اجتماع تجار و بازرگانان داخلی و خارجی و بازار بزرگ آن بعنوان محل استقرار کاروانها و مال التجاره های عظیم بوده است . و در حال حاضر شهر خوی دارای بازاری بزرگ است که در مرکز شهر واقع شده و به محلات مسکونی قدیمی شهر متصل می باشد و کانون اصلی شهر را تشکیل می دهد . تحولات پر شتاب اقتصادی ، سیاسی ، فرهنگی ، و تکنولوژیکی معاصر تغییرات چشمگیری در کارکرد و فضای کالبدی بازارهای سنتی پدید آورده است . بطور یکه علیرغم توسعه جدید شهری از رونق آن کاسته شد ، و در مواردی با کالبدی فرسوده بسوی نابودی و انهدام پیش می روند . امروزه توسعه روز افزون شهرها ، و مشکلات متعدد شهری و عدم برنامه ریزی جامع و یکپارچه شهری و عبور و مرور وسایل نقلیه و ... سبب کاهش فعالیت و کارکرد بازار است .
وجود عناصر جدید التأسیس مانند پاساژ ها و هسته های تجاری مستقل که همجوار با بازار سنتی خوی یک نوع تضاد فکری فرهنگی و بصری را موجب شده است . در یک عبارت می توان گفت منطقه بازار را دچار سردر گمی و نابسامانی فرهنگی نموده است .
با توجه به نابسامانیهایی که در نتیجه از بین رفتن مرکز ثقل و محورفرهنگی – اجتماعی شهرهای سنتی ( بازار ) حاصل می شود سعی می کنیم با بررسی روند پیدایش و اصول حاکم بر بازار به بررسی کیفیت تحولات کارکردی بزرگترین بافت تاریخی ، شهرهای ایران و یکی از بلندترین راسته بازارهای ایران یعنی بازار سنتی شهر خوی ، اصولی را جهت حفظ هویت و احیاء و تداوم کارکردهای آن ارائه نمائیم .
1-2- ضرورت و اهمیت تحقیق
اگر بازار را به عنوان موجودی زنده در نظر آوریم هر موجود زنده ای علاوه بر اثراتی که بر محیط اطراف خود می گذارد . از آن نیز تأثیر می پذیرد .
همانطور که بازار دارای حوزه نفوذی است که یک نوع رابطه رفت و برگشت متقابل میان آن دو وجود دارد که قابل تعمق و بررسی در زمینه های گوناگون می باشد .
در اکثر شهرهای ایران به خصوص شهرهایی که در مسیر کاروانهای تجاری و بازرگانی قرار داشته اند می توان پدیده بازار را بعنوان قلب شهر یا بافت اصلی شهر نام برد . (پور احمد ، 1376 : 47 )
اهمیت موضوع نقش و عملکرد بازار خوی از جهات گوناگونی مورد مطالعه و بررسی قرار می گیرد
1. این بازار یکی از قطب های تجاری ( هسته تجاری اولیه ) شهر خوی می باشد که تأمین کننده مایحتاج بخش اعظمی از نیازمندیهای ساکنین مناطق مختلف شهر خوی و شهرها و روستاهای اطراف شهر خوی می باشد . و به روشنی می توان این مسئله را از طریق مشاهدان میدانی دریافت نمود .
2. علاوه بر ساختار و کارکرد تجاری بازار وجود تشکیلات فرهنگی و اجتماعی آن و تأثیرات آن را نیز باید در نظر گرفت . فرم و ساختار بازار به عنوان یک عنصر فرهنگی که ریشه در معماری سنتی و فرهنگ مردم منطقه دارد عاملی بسیار مهم و حائز اهمیت است که می توان به آن توجه نمود . همچنین همجواری مشاغل مختلف ( راسته ها ) که موجب تبادل افکار و فرهنگهای مختلف می گردد .
موقعیت مکانی بازرا خوی به گونه ای است که دسترسی به آن از طریق محورهای شمالی – جنوبی شرقی – غربی به راحتی و مقرون به صرفه ترین شکل امکان پذیر است .( می باشد) .
1-3- اهداف تحقیق
در تحقیق حاضر ، به دنبال بررسی تاریخی ، فیزیکی ، عملکردی شهر خوی به طور عمده و بازار شهر به طور اخص می باشیم و به عبارتی ما می خواهیم ، در این تحقیق فرآیند تحولات بازار در گذشته و حال ، در قالب تحولات جغرافیایی بررسی و چگونگی تغییرات کمی و کیفی آن را به خواننده تحقیق ارائه دهیم . همچنین با بررسی نقاط مثبت بازار ( مانند جذب گردشگر ) به دنبال ارائه الگویی مناسب جهت حفظ و احیا ء و با زنده سازی بافت های سنتی بازار و برنامه ریزی برای بهسازی فضاهای شهری می باشیم .
1- 4 سئوالات تحقیق
سئوالاتی که در این رساله مطرح می باشد عبارتند از :
1. آیا نقش شهری و به ویژه نقش منطقه ای بازار خوی کاهش یافته است؟
2. آیا بافت قدیمی و تاریخی بازار به دلایل برخورداری از ارزشهای زیبا شناختی ، تنوع معماری ، تنوع زیست محیطی و عملکردی دارای ارزش حفظ و احیاء هستند ؟
1- 5 فرضیات تحقیق
با توجه به موضوع رساله مورد نظر ، با بررسی و تحلیل در این مورد و با رائه فرضیات مناسب ، امیدوارم بتوانیم نشانگر راهکارهایی بهینه برنامه ریزی شهری در رابطه با احیاء و بهسازی بافت بازار شهر خوی باشیم و امید آن داریم که فرضیات مطروحه و همچنین راهکارها جهت طراحی شهری و معماری جزئیات بافت در نظر گرفته شود . لذا بعنوان پیش فرض ضمن توجه به نکات کلی فوق این فرضیه ها را در ارتباط با مسئله مورد پژوهش مورد توجه و مطالعه قرار می دهیم :
1. به نظر می رسد نقش شهری و به ویژه نقش منطقه ای بازار خوی کاهش یافته است.
2. بافت قدیمی و تاریخی بازار به دلیل برخورداری از ارزشهای زیبا شناختی ، تنوع معماری، تنوع زیست محیطی و عملکردی دارای ارزش حفظ و احیاء هستند .
1-6 پیشینة تحقیق « ادبیات مربوطه »
در گذشته وجود بازار و بازرگانی در یک شهر و یا کشور و سرزمین مستلزم و نمایانگر ایحاد امنیت داخلی و گسترش روابط تجاری – بازرگانی خارجی با سایر ملل می بود . از طرفی وجود بازارها چه در گذشته و چه در زمان حال نشانگر فرهنگ گروههای انسانی ساکن در یک سرزمین می باشد .
شهر خوی نیز با قدمت نسبتاً طولانی خود و قرار گیری بر سر راه تجاری جاده ابریشم به عنوان یکی از مراکز تجاری مهم مطرح بوده و هست . بازار شهر خوی در طول ادوار مختلف تاریخی به عنوان یکی از ارکان مهم و تأثیر گذار شهری بر تحولات اجتماعی و سیاسی و اقتصادی مطرح بوده و می باشد .
در عصر ما نیز به دلیل احساس نیاز فراوان برای درک مفاهیم و ارزشهای مختلف بازار ، افراد و گروههای مختلفی به شیوه ها و روشها مختلف در مورد بازار و مفاهیم آن کار کرده اند که ما می توانیم این منابع و ادبیات تحقیق را به چند دسته اصلی و مهم تقسیم نماییم که در اینجا اشاره مختصری به آن می کنیم :
الف ) منابع مختص و مرتبط با بازار و کارکردهای آن در جهان و ایران که می توان به آثار زیر اشاره نمود :
1. مقالات و کتب محقق معروف آلمانی اویگن ویرث درباره شهرهای شرقی و اسلامی و بویژه بازار آنها از جمله بازار اصفهان و تبریز که بسیار با اهمیت است . که وی معتقد است که بازار تنها سهیل و عنصر متمایز کننده شهر شرقی – اسلامی از سایر شهرهاست .
2. مطالعات محمد شرابی از الجزایر که به زبان آلمانی تحت عنوان « بازار » نوشته شده و بازار در کشورهای اسلامی را مورد پژوهش قرار داده است .
3. مطالعات اروین گروتس باخ آلمانی که در اثر خود تحت عنوان شهر و بازار و جغرافیای شهر در افغانستان ، که شهر و مراکز تجاری و ترکیب اصناف و بازارهای مکاره افغانستان را با روش توصیفی مورد مطالعه قرار داده است . که به عنوان یکی از نمونه های مهم مطالعات روی بازار می توان دانست .
مایکل بوناین که یزد و بازارهای آن و همچنین بازارهای ایرانی را مورد مطالعات گسترده ای قرار داده و با دیدگاه جغرافیایی به شهر و بازار توجه داشته و عامل مذهب را در تعیین مسیر و توسعه فیزیکی بازارهای جوامع ایرانی به عنوان یک عامل تأثیر گذار و مهم مطرح کرده است و جایگاه خاصی را برای آن قائل شده است و بیشتر در مطالعات شهری خصوصاً در مطالعه بازار یزد و شهر یزد به عنوان محیطی و مذهبی در تحلیل جفرافیایی آنها اهمیت و ارزش قائل شده است .
مطالعات انجام شده در داخل کشور پیرامون بازار که مهمترین می توان به آثار کاظم ودیعی پیرامون بازار و بافت نوین شهرها و اسفندیار بیگلری درباره بازارهای ایران پیرامون بازرا کرمان و احمد پور احمد پیرامون بازرا کرمان و کارکردهای آن و همچنین آثار حسین سلطانزاده در مورد بازار های ایران اشاره کرد .
ب ) منابع عمومی بازار و شهر
در این منابع محققان ضمن بررسی ابعاد و عناصر مختلف شهر به موضوع بازار نیز توجه ویژه ای داشته اند . به تعدادی از این منابع به عنوان نمونه اشاره می شود :
1. احمد اشرف از جمله کسانی است که روی بازار پژوهش و تحقیقات فراوانی کرده است . که مقالات و پژوهش های او همچون « موانع تاریخی رشد سرمایه داری در ایران دوره قاجاریه» و« بازار ومساجد در انقلاب اسلامی ایران » و« ویژگیهای تاریخی شهر نشینی در ایران دوره اسلامی» نوشته شده است .
2. محمد منصور فلامکی در کتاب سیری در تجارب مرمت شهری پیرامون کیفیت و شکل گیری شهر بحث کرده است .
3. اسفندیار بیگلری نیز مطالعات مختلفی در مورد بازار در شهرهای ایرانی خصوصاً بازار همدان داشته و می توان وی را اولین کسی دانست که تأثیر عوامل اقلیمی را در ساختمان بازار مورد مطالعه قرار داده است .
4. فرانک هنسون در اثر خود به نام تحولات اقتصادی ایران به شرایط اقتصادی کشور در قرن بیستم پرداخته است .
5. واژه ب - بازار دانشنامه جهان اسلام – زیر نظر مصطفی میرسلیم بنیاد دائرة المعارف اسلامی یکی از کاملترین منابع فارسی ، بازار می باشند . که به ارائة اطلاعات دایره المعارفی در مورد بازار توفیق بسیار یافته اند . اطلاعات غالباً محدود و مختصر بوده لیکن جامعیت بسیار زیادی دارند .
ج) رساله ها و پایان نامه ها و پژوهشها ی مرتبط با بازار
1. پور احمد ، احمد ، « بررسی تحولات کارکردی بازار کرمان » دانشگاه تربیت مدرس ، رسالة دکتری
2. رجبی ، آزیتا ، « مطالعه جغرافیایی بازارهای سنتی – اقماری تهران ( تجریش ، شهر ری » ،دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات ، رساله دکتری .
3. یابنده ، زینب ، « تحلیلی بر روند گسترش و عملکرد بازار شهر رشت » ، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی ، رساله کارشناسی ارشد .
4. موسوی، مریم السادات ، « بررسی نقش و عملکرد تجاری بازار تجریش بر روی حوزه نفوذ آن » ، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی ، رسالة کارشناسی ارشد .
5. شهرام ، مینویی ، « کاربرد GIS در تحلیل جغرافیایی بازار کرمان » دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی ، رساله کارشناسی ارشد .
6. زنگی آبادی ، علی « جغرافیا و برنامه ریزی شهری کرمان » دانشگاه تربیت مدرس ، مطالعه سیستماتیک روی بازار کرمان انجام داده که ارزش کار وی را بیشتر نموده است .
7. نوروزی ، سیمین ، « شناخت بازارهای سنتی ایران » دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران .
د ) اسناد ، وقفنامه های مربوط به بازار و شهر
معمولاً اسناد تاریخی ووقفنامه ها به عنوان اسناد و منابع مرجع و اصلی برای مطالعه و تحقیقات در مورد بازار و شهر قابل استفاده و توجه می باشند . که از طریق آنها می توان به کارکردهای مختلف بازار در طی قرون و اعصار گذشته دست یافت و اطلاعاتی در آن مورد بدست آورد .
سرقت مال التجاره و اموال اتباع انگلیس در کرمان 1306 ه . ق
عقدنامه احمد خان دنبلی 1171 ه . ق
سوء استفاده امین الدوله از مالیه خوی 1299 ه . ق
اعلان ورود مال التجاره به تبریز 1314 ه . ق
قانون تجارت 1303 ه . ق
کمک کسبه جهت روشنایی بازار تهران 1328 ه . ق
گزارشات شهربانی راجع به تعطیلی بازاروتحصن مردم تلگرافخانه برای موضوع نان
در تهران 1336 ه . ق
1- 7 قلمرو مکانی – زمانی تحقیق
در تحقیق حاضر ، بازار مرکزی شهر خوی ، وبازارچه ها و مراکز تجاری پراکنده در سطح شهر خوی مورد مطالعه قرار می گیرد . به بررسی وضع موجود بازار شهر خوی خواهیم پرداخت و اجزاء ، عوامل و عناصر مختلف موجود در بازار شهر و روند تحولات بوجود آمده را مورد ارزیابی قرار خواهیم داد .
در واقع حوزه مطالعاتی و تحقیقاتی پایان نامه حاضر ، در مرکز شهر و بافت قدیم شهر خوی که بازار در آن بافت قرار دارد می باشد . و قلمرو مکانی تحقیق این پایان نامه بازار خوی می باشد . قلمرو موضوعی این پایان نامه نیز بررسی نقش و عملکرد بازار خوی می باشد .
اطلاعات زمانی تحقیق شامل اطلاعات مربوط به شهر خوی در دوره های زمانی مختلف به ویژه اطلاعات به دست آمده از سر شماریهای عمومی نفوس و مسکن در مقاطع 1375 – 1335 می باشد همچنین اطلاعات اولیه سر شماری 1387 از فرمانداری و نیز اطلاعات مربوط به بازار مربوط به مقطع زمانی 1387 ، که از طریق بررسیهای میدانی نگارنده در سال 1387 جمع آوری گردیده است .
1- 8 مراحل و روش تحقیق
مراحل تحقیق به طور اخص شامل سه بخش کلی زیر می باشد :
1. تحقیق توصیفی : در این مرحله سعی شده است با استفاده از منابع کتابخانه ای و مکتوب و روشهای آماری اطلاعات مورد نیاز در این تحقیق جمع آوری و تهیه شود . که در این میان از کتابخانه های دانشگاه های مختلف و کتابخانه میراث فرهنگی ، وزارت اقتصاد و دارایی و مجمع امور صنفی خوی استفاده گردید .
2. تحقیق میدانی : در این مرحله با توجه به فرضیات تحقیق با روش هایی همچون مصاحبه ، مشاهده و توزیع پرسشنامه اطلاعات مورد نیاز جمع آوری گردیده است . البته بیشترین اطلاعات جمع آوری شده در این مرحله بر اساس پرسشنامه ها به دست آمده است . برای جمع آوری اطلاعات از طریق پرسشنامه ها به دلیل بالا بودن تعداد جامعه از روش نمونه گیری تصادفی استفاده شده است .
3. تحلیل سیستمی : در این مرحله با استفاده از منابع کتابخانه ای و اطلاعات میدانی و استفاده از تحلیل سیستمی به برقراری ارتباط بین عوامل مختلف پرداخته و موضوعات مورد بحث به تجزیه و تحلیل کشیده شده است . برای تجزیه و تحلیل برخی از اطلاعات از نرم افزار Excel استفاده شده است . همچنین از نرم افزار های GIS و ائوکد برای تهیه نقشه های تحقیق استفاده شده است و در نهایت یک نتیجه گیری منطقی بدست آمده و بر اساس آن و شناختی که در مراحل قبلی شکل گرفته است به ارائه پیشنهادات پرداخته شده است .
1-9 - محدودیت ها و مشکلات تحقیق
1. کمبود و اطلاعات دقیق در زمینه بازار .
2. عدم دسترسی به نقشه مدون از بازار
3. عدم همکاری بعضی از مدیران شهری و سازمانها در ارائه آمار و اطلاعات موجود و مورد نیاز تحقیق
4. هزینه بالای خرید آمار و اطلاعات و انجام تحقیق .
5. وجود زمان کم برای انجام یک تحقیق کامل و بنیادی .
1- 10 تعریف واژه بازار
بازار به معنی محل خرید و فروش و عرضه کالا است . واژه بازار بسیار کهن است و در برخی از زبان های کهن ایرانی وجود داشته است . بازار در فارسی میانه به صورت وازار و باترکیب هایی مانند وازارگ ( بازاری ) و وازارگاه ( بازرگان ) به کار می رفته ؛ و در پارتی به صورت واژار مورد استفاده قرار گرفته است ( سلطانزاده ، 1380 : 11 )
اساساً برای شناسایی و بررسی عناصر سه گانه نقش ، عملکرد و رفتار بازار ، ابتدا باید محدوده بازار تعریف شود در غیر اینصورت بحث پیرامون اجزاء و عناصر بازار بی معنی خواهد بود .
در هر کار تحقیقاتی ، ابتدا باید موضوعی که در اطراف آن تحقیق می شود بدقت تعریف شود . شناسایی عناصر بازار و نحوه ارتباط آنها میسر نیست مگر آنکه در ابتدا خود بازار تعریف شود .
بازار کلمه ای است بسیار قدیمی که ابتدا « واچار » تلفظ می شد و سپس به مرور زمان به بازار تغییر یافت . این کلمه ریشه فارسی دارد ، در اغلب زبانهای جهان ه کار رفته است . بازار علاوه بر داشتن نقش خرید و فروش ، محل تفریح ، قطب سیاست و مرکز اجتماع مردم نیز بوده است . ( پور احمد ، 1376 : 58 )
در فرهنگ دهخدا پیرامون بازار آمده است :
بازار در پهلوی واکار در پارسی باستان آباکاری بمعنی محل اجتماع در گیلکی و نطنزی واکار به سمنانی وازهار به سنگسری وزر بازار محل خرید و فروش کالا و خوراک و پوشاک ، لغت فرانسه ، بازار از پرتغالی گرفته شده و پرتغالیان نیز از ایرانیان گرفته اند ،
اعراب در آن تصرف کرده الف را بیا بدل کرده بیزار گفته و بیا زره بر آن جمع بسته اند . همچنین دورسته از دکانهای بسیار در برابر یکدیگر که غالباً سقفی آن دو رسته را به یکدیگر می پیوندد ، میدان دادو ستد ، کوی سوداگران ، مغازه دکان ، بازار . ( دهخدا ، فرهنگ دهخدا حرف ب : 3348 )
با توجه به مسائلی که ذکر شد ، به برخی از تعاریف که در کتب گوناگون اقتصادی آورده شده است می پردازیم :
1. بازار مجموعه ای است از افراد ، که برخی از آنان در پی خرید و برخی در پی فروش یک کالا یا خدمت ویژه هستند ، بنابراین برای هر کالا یا خدمتی که خرید و فروش شود یک بازار وجود دارد .
2. یک بازار در اقتصاد پولی وظیفه دارد خریداران و فروشندگانی که می خواهند کالا و پولشان را مبادله کنند . گردهم بیاورد افرادی که با همدیگر نقش اصلی را در تعیین قیمتها و مقادیر بازی
می کنند .
3. بازار مکان و موقعیتی است که در ان خریداران و فروشندگان کالاها ، خدمان و منابع را خرید و فروش می کنند برای هر کالا ، خدمات یا منبعی که در اقتصاد خرید و فروش می شود بازاری وجود دارد .
4. بازار محلی است که در آن به خرید وفروش و عرضه کالا ، خدمات و منبعی می پردازند. برای هر کالا ، منبع یا خدمات بازاری وجود دارد . که در آن رفتار عرضه کنندگان و تقاضا کنندگان در تقابل قرار می گیرند .
5. واژه بازار دلالت دارد بر وضعیتی که در آن یک کالا در محلی که برای فروش عرضه شده است تقاضا داشته باشد . بنابراین حتی اگر فقط یک خریدار و با یک فروشنده وجود داشته باشد بازاری هست مشروط به اینکه خریدار بتواند از فروشنده خرید کند .
6. بازار عبارت است از شبکه روابط بین مبادله کنندگان یا تمرکز سازمان یافته بر خورد عرضه و تقاضای مربوط به کالاها و خدمات معین است .
شاید نتوان هیچکدام از تعاریف بالا را به تنهایی بعنوان تعریف معیار پذیرفت چرا که باز هرکدام از آنها به مفهوم خاص از بازار تکیه دارند . ( غلامی رنانی ، 1376 :18 )
از نظر علم اقتصاد بازار عبارت است از محل معین و یا افرادیکه برای خریدو فروش جنس معین با یکدیگر تماس پیدا کرده و در نتیجه مبادلات آنها در زمان واحد و به قیمت معین انجام می گیرد . گاهی اوقات نام بازار به مجموع عرضه ها – تقاضا ها اطلاق می شود مثلاً در بازار بورس کالاها گویند فلان شرکت بازار خوبی دارد به این معنی که در بورس عرضه و تقاضای آن برگ بها دار یا سهام زیاد است و یا معاملات زیادی روی آن سهم انجام می گیرد . ( شیبانی ، 1356 :17 )
منظور ما از بازار به گفته ویرث ، Wirth)) مرکز اصلی اقتصادی شهر شرقی و بخش ویژه فعالیتهای کسب و کار سنتی است که اغلب در مرکز شهر قرار دارد . ( مجله قرن ،1975 : 45 تا 94 )
در تعریف بازار به دو جنبه مهم آن باید توجه کرد .اول آنکه بازار فضای باز ( ساخته نشده ) یا کالبدی برای دادو ستد و بازرگانی بوده است و دوم ، محل تجمع و رفت و آمد مردم به عبارتی مسیر شاهراهی و فضای ارتباطی – اجتماعی شهرها و روستاها بوده است . در حقیقت ، بازار ها فقط فضای کالبدی و ساخته شده برای تجارت نبوده ، بلکه در کنار آن محل تجمع و تشکل و تبادل اطلاعات و اخبار و محل برخوردهای سیاسی و اجتماعی نیز بوده است . ( رجبی ، آزیتا ، 1386 : 18 )
2-1 تئوریها و نظریه های تحقیق
2-1-1 نظریه اقتصادی : شهر بعنوان یک بازار
در نظریه های اقتصادی ، شهر مرکز مبادله کالا و کانون اصلی تجارت شناخته می شود . شهر بعنوان مرکز یک ناحیه جغرافیایی باعث می شود مبادلات تجاری در داخل ناحیه همواره در مرکز آن صورت می گیرد و تجارت راه دور نیز در آن متمرکز می شود . در این نظریه شهر کانون برخورد مسیرهای تجاری بشمار می آید که در بخش بازار این مسیرها به هم می رسند برای حفظ ثروت شهر و امنیت تجاری آن ، اطراف شهر برج و بارو می سازند تا دفاع از آن امکان پذیر شود . بازارها که به مثابه قلب و مرکز شهرها محسوب می گردند روح حیات و جریان زندگی را در کالبد شهرها دمیده و در واقع تداوم بخش حیات شهرها محسوب می شوند . در حقیقت شهر بدون بازار غیر قابل تصور بوده و معنایی ندارد . بازارها همواره در رشد و توسعه یک شهر و حتی در زوال و نابودی آن نقشهای عمده ای داشتند . در شهر آرایش ویژه ای از فعالیتها و کالاها بوجود می آید . در بعضی از شهرها تحرک اجتماعی برای هر فرد امکانپذیر است بر خلاف حوزه های روستایی که در آنها تحرک اجتماعی و امکانات فردی محدود است . شهرها ، بازارهای ناحیه و محل مبادله کالاها و فراورده های روستائی ناحیه بشمار می روند و ارتباط روستائیان منطقه نفوذ خود را بطور روزانه یا هفتگی و فصلی بر قرار می سازند و به نظر عده ای از محققان ، شهر ، حافظ و تأمین کننده اقتصاد پویا و پر تنوع روستاها است .
در این نظر ، توسعه کشاورزی تحت تأثیر رشد و توسعه شهری قرار می گیرد .
بدینسان که با کشاورزی ، هم مواد غذایی مورد نیاز شهر تأمین می شود و هم مواد اولیه و خام کارگاهها و صنایع تولیدی شهر فراهم می آید . این نظریه را نه تنها به زمان گذشته بلکه به زمان ما نیز تعمیم می دهند .
بطور کلی دادو ستد در پیدایش شهر نشینی نقش مهمی را ایفا نموده و علت وجودی برخی از شهرها را می توان در عامل فوق جستجو نمود . این موضوع بویژه در دوره های مختلف تاریخی یکی از عوامل اصلی علت وجودی شهرها شناخته شده است یعنی در قرون گذشته یکی از علل عمده ایجاد و گسترش شهرها ، همان مسئله تجارت و بازرگانی بوده است که بازار کانون اصلی و اساسی این نوع فعالیتها بشمار می رفت . ( شکویی ، 1373 : 143 )
2-1-2 – نظریه رابرت دیکنسون ( نظریه ساخت عمومی شهرها )
رابرت دیکنسون جغرافیدان انگلیسی ، شهر را در مقیاس کلی می نگرد و هر شهر را به 4 منطقه تقسیم می کند :
1. منطقه مرکزی : در این منطقه ، مرکز شهر و بخش قدیمی آن قرار گرفته است و در آن حداکثر تراکم از لحاظ جا و فضا مشاهده می شود زیرا مرکز اصلی شبکه های وسایل ارتباطی است . با اشغال عمودی و افقی و جانبی ، ساختمانهای منطقه مرکزی گسترش می یابد و باعث تراکم ترافیک می گردد . در این منطقه ، خرده فروشی ، عمده فروشی ، بخش اداری ، و بخش تجاری ، همچنین بازارها ، هتلها و بخش مسکونی برای طبقه ممتاز و ثروتمند و طبقة فقیر و کم در آمد مانند قطبهای جاذب عمل می کنند .
2. منطقه میانی : طرحهای شهری در این منطقه به صورت نسبتاً کاملی اجرا شده است که طرز خیابان بندی و عرضی خیابانها نمونه ای از این طرحهاست . این منطقه یک منطقه مسکونی است و تراکم واحدهای مسکونی در آن بسیار زیاد است منطقه میانی شهرها بدلایل مختلف ، منطقه در حال تحول و منطقه رو به پژمردگی نامیده می شود .
3. منطقه بیرونی : این منطقه ، منطقه ای باز و دارای فضای وسیع و پارکهای عمومی است از این رو تراکم کمتری را نشان می دهد . در این منطقه ، با توجه به اعتبار اجتماعی مردم ، آپارتمانها و ساختمانهای چند طبقه ای ایجاد می شود که بهترین مکان برای سکونت یا انتقال و تأسیس شرکتها ، سازمانهای تجاری و باشگاهها به شمار می رود .
4. حاشیه شهر یا مرزهای دهشهر : به منطقه بیرونی حومه های شهری گفته می شود که در آن سوی مرزهای اداری شهر واقع شده است و یک حوزه وسیع روستایی بشمار می آید . در منطقه بیرونی ، مزارع و جنگلها بر چشم اندازهای منطقه مسلط است . با توسعه شهر مناطق مسکونی به سوی منطقه بیرونی گسترش می یابد و صنایع جدید و دیگر فعالیتهای شهری در اطراف شهرکها یا روستاهای موجود متمرکز می شود . ( شکویی ، 1373 : 527 )
نکته ای که باید درباره نظریه های مکان یابی و ساختار شهری ذکر شود این است که تمام آنها بر اصول مکانیسم بازار مبتنی است بعبارت دیگر ، با قبول اصول مکانیسم بازار شروع به بررسی مکان یابی واحد های تولیدی و خانواده ها می کنند .
2-1-3 – نظریه ارنست برگس ( ساخت شهر بصورت دوایر متحدالمرکز )
او معتقد است در ابتدای پیدایش شهر ، همه فعالیتهای تجاری و صنعتی ، همچنین منطقة واحدهای مسکونی در داخل دایره اول بوجود می آید . با گذشت زمان و توسعة تدریجی شهر ، دایرة اولی را دایرة دیگری احاطه می کند ؛ زیرا مردم با افزایش فعالیتهای بازرگانی ، عمده فروشی خرده فروشی و مراکز حمل ونقل ، همچنین ایجاد هتلها ، سینماها و مراکز تفریحی ، ناگزیر به منطقة دیگری که در داخل دایره دوم قرار دارد نقل مکان می کنند ، سپس با توسعه شهر و فعالیتهای وابسته به آن ، جا برای ساکنان منطقة دوم تنگ می شود و آنها واحدهای مسکونی خود را در منطقة سوم انتخاب می کنند . پیرامون منطقة سوم ، منطقة چهارمی تشکیل می شود که واحدهای مسکونی طبقة پر در آمد شهری در آن قرار گرفته است و در نهایت در بیرون این منطقه : دایره ، محل سکونت افرادی است که برای انجام دادن کارهای روزانه و اشتغال به مرکز شهر عزیمت می کنند .
به بیان دیگر ، او معتقد است هر شهر به پنج منطقه تقسیم می شود ، غیر از مرکز اصلی شهر که در این منطقه ناحیه عمده – فروشی ، دومین منطقه ، ناحیه گذر که در آن ترکیبی از خانواده های کم در آمد و محله های زاغه نشین و بسیاری از فعالیتهای تجاری منطقه سوم محل اسکان خانواده های کم در آمد متوسط ، منطقة چهارم اسکان خانواده های پر در آمد و بالاخره ، منطقه آخر حومه می باشد . ( شکویی ، 1373 : 509 – 512 )
2-1-4- نظریه مکان مرکزی والتر کریستالر
یکی از علمی ترین ساخت سکونتگاهها که در بیشتر موارد ، برنامه های توسعة اجتماعی – اقتصادی کشور ها و نواحی را تحت تأثیر قرار داده است ، نظریه مکان مرکزی والتر کریستالر ( 1893 – 1969 ) است که برای اولین بار در کتاب او با عنوان مکانهای مرکزی در جنوب آلمان چاپ 1933 طرح شده است . مرکزیت در مفاهیم آماری عبارت از « نیروی جاذبه » یا « اهمیت » مراکز مسکونی است و معمولاً بر حسب اندازة جمعیت یا وسعت مراکز مسکونی بیان می گردد . لیکن در تئوری کلاسیک مکان مرکزی « مرکزیت » بر حسب کمیت و کیفیت خدمات و کارکردهای مختلفی که ارائه می دهد ، بیان می گردد . کریستالر معتقد است که مرکزیت انعکاس جدی « قدرت جاذبه » یا « اهمیت کارکردی یک مکان نسبت به مکانهای دیگر » می باشد . کارکرد اصلی مکان مرکزی ، ارائه کالا و خدمات به سکونتگاههایی و نواحی که فراتر از حول وحوش خود قرار دارند ، می باشد . مکان مرکزی بنا بر فرضیات کریستالر در مرکز منطقه قرار دارد . به این ترتیب مکانهای مرکزی را بر اساس تعداد . انواع کارکردهایی که دارند و به جمعیتی که سرویس می دهند در گروههای سلسله مراتبی چند می توان دسته بندی کرد این مفهوم می رساند که مکانهای مرکزی از لحاظ اهمیت متفاوت می باشند . مکانهای مرکزی رده بالاتر تعداد قابل ملاحظه ای از کارکردهای سطح بالاتر را در بردارند و حوزه ای وسیعتر و جمعیت بیشتری را سرویس می دهند . در حالی که مکانهای مرکزی رده یا بیشتر کارکردهای محدودتری را که از لحاظ اهمیت در درجات پایین قرار دارند ، دارا هستند و نتیجه آنکه حوزه کوجکتری را تحت پوشش قرار می دهند .
کریستالر برای طرح فرضیه هایش و تعمیم داده قواعد فضایی ، اساس ظریه به خود را در مجموعه ای از فرضیات قرار داده است که یکی از این فرضها عبارتست از :
مصرف کنندگان به نزدیکترین مکان مرکزی که کالا و خدمات مورد نیاز آنان را ارائه می دهد مراجعه می کنند یعنی مصرف کنندگان حداقل مسافت را برای دریافت کالا و خدمات می پیمایند .
در نظریه کریستالر ، عامل هزینه حمل و نقل و آمد و شد برای خرید کالا و خدمات ، از موارد تعیین کننده محسوب می شود بنابراین تکنولوژی حمل ونقل نیز به نحوی شکل گیری نظام سلسله مراتبی را تحت تأثیر قرار می دهد ؛ بدین سان که با حمل و نقل سریع و ارزان ممکن است مصرف کنندگان کالا و خدمات از مراجعه به مراکز کوچکتر منصرف شوند و به مراکز بزرگتر و تخصصی تر مراجعه کنند تا به کالا ها و خدمات بهتر و تخصصی تر دست یابند .
مفهوم آستانه در کارکردهای مکان مرکزی عبارت است از حداقل سطح تقاضا نسبت به حمایت از یک فعالیت اقتصادی ؛ به عبارت دیگر آستانه ، حداقل میزان نفوذ بازار است که در آن بخش ، یک مکان ، ناتوان از عرضه کالای مرکزی است . بنابراین حوزه نفوذ بازار برای فروش کالا و عرضه خدمات ، حداکثر فاصله ای است که یک مصرف کننده ، تمایل به طی آن دارد تا کالا و خدمات مورد نیاز خود را با قیمت معین از مکان مرکزی تهیه کند . ( شکوئی ، 1373 : 379- 394 )
همانطور که از توضیحات فوق بر می آید نظریه « مکان مرکزی » در بیشتر شاخه های جغرافیایی انسانی – فرهنگی تأثیرات عمیق علمی داشته است و به طور عمده در رابطه با فعالیتهای تجاری و سیاستهای سلسله مراتبی شهرها و روستاها مثل بازار و حوزة نفوذ آن حمل و نقل و توزیع کالاها کاربرد دارد . اهمیت طرح در مطالعات روابط شهری و روستایی خصوصاً در کشورهایی نظیر ایران که دارای اقتصادی نیمه کشاورزی هستند بیشتر آشکار است . ( پاپلی یزدی ، محمد حسین ، رجبی سناجردی ، حسن ، 1382 : 195 )
2-1-5 - نظریه گوستا و جووانی
وی معمار و نویسنده ایتالیایی است که از سال 1873 تا 1947 میلادی می زیسته در سال 1925 ارپاست کمیته حفظ آثار هنری و تاریخی ایتالیا را بر عهده داشته و در تهیه منشور آتن نقش مهمی داشته است .
جووانی که در حیطه بهسازی و نوسازی کار کرده است . ، معتقد است بناها به دو دسته تقسیم می شوند : بناهای زنده و بناهای مرده .
بناهای مرده : آن دسته از بناها را شامل می شد که بعلت دوری آنها از دوره ما و قدمت فقط اهمیت تاریخی دارد اینگونه مجموعه ها و بناها را محترم می شماریم و نگهداری می کنیم زیرا شاهدی از تمدن دوران گذشته هستند . ( مثل تخت جمشید )
بناهای زنده : بناهائی که نزدیکتر به ما هستند و می توان بناهائی از قرو.ن وسطی به این طرف را جزء این دسته قرار داد که معمولاً دارای نقش و کارکرد بوده و نگهداری آنها آسانتر می باشد و اگر عملکرد آنها از بین رفته باشد ما وظیفه داریم آنها را احیاء کنیم و به آنها کارکردهای اولیه شان را بازگردانیم و یا عملکردی نزدیک به آنچه داشته اند به آنها بدهیم تا عمل احیاء و نگهداری ، مثبت باشد و دلیلی در مقابل زحمات ما چه مادی و چه معنوی وجود داشته باشد . ( فلامکی ، 1374 : 21 )
فرمت این مقاله به صورت Word و با قابلیت ویرایش میباشد
تعداد صفحات این مقاله 175 صفحه
پس از پرداخت ، میتوانید مقاله را به صورت انلاین دانلود کنید
دانلود مقاله بررسی نقش و عملکرد بازار خوی