چکیده :
انتقاد همواره یکی از شیوه های بارز برای بیان مشکلات و تلاش در رفع آنها بوده که یکی از آنها طنز می باشد. طنز پرداز هدفش تخریب شخصیّت نیست بلکه هدف او رفع ضعف یا ارائه پیشنهاد سازنده برای اصلاح ناهنجاریهای اجتماعی است ؛ به همین سبب شاعر یا ادیب در صدد بیان مصالح و مفاسد اجتماعی در قالب طنز برآمده است.
طنز و تمسخر ، نوعی نقد و آگاه سازی و عاملی از عوامل ایجاد انگیزه و دلجویی است که با ورود در زندگی عامّه ی مردم ، اشراف و بزرگان ، اخلاق و رفتار انسان ها را با یکدیگر تبیین می کند و شاعران و ادیبان به وسیله ی آن طبقه اشراف را با تمسخر عادتها ، خودپسندیها و آزمندیشان در استفاده نابجا و نامطلوب از قدرت ، منصب و ثروت مورد طعن و کنایه قرار می دهند.
أبو الحسن علیّ بن عبّاس بن جُریح مشهور به ابن الرّومی یکی از سخن سرایان و طنز پردازان سده ی سوّم هجری قمری است ، که با استفاده از شگردهایی همچون : تحقیر و توهین ، تشبیه به حیوانات ، تحامق یا کودن نمایی ، قلب اشیاء و الفاظ ، خراب کردن سمبل ها و نشانه های پاکی و طهارت ، ستایش اغراق آمیز و غیر معمول ، تهکّم ، دشنام و فحش ، اصل پاک نداشتن و محصول لذّت گناه بودن ، استفاده از کلمات زشت و تصاویر شرم آور و صریح ، به طنز و سخریه عیوب و صفات جسمانی انسان ها ، مانند : کوژپشت ، سرِطاس و کچل ، ریش انبوه و بلند ، بینی بزرگ...و صفات اخلاقی ، مانند : بُخل ، ترس ، نژاد و نسب ... و گروه های اجتماعی همچون : آوازه خوانان ، شاعران ، فلاسفه و دیگر اقشار و در نهایت خلفا و کارگزاران و کارمندان دولت عبّاسی در قالب هجو و طنز انتقادی و طنز فکاهت و کاریکاتوری در دیوانش پرداخته است.
دامنه هجو و طنز در شعر ابن رومی بسیار گسترده و فراوان است و قدرت شگفت آور او در تصویر با همه ویژگیهای آن در طنز متجلی است و باطن تصاویر وی با وجود طنزی که از آنها آشکار است لبریز از تلخی و شدت و قساوت است.
آزردگی شخصی از صاحبان قدرت و ثروت و دوستان ، مأیوسی از صله ی ممدوحان ، غلبه روح ظریف و نکته یاب ، فساد و آلودگی شخصی و اجتماعی از انگیزه های مهم هجو گویی و سخریه ابن رومی است.
فهرست مطالب
عنوان صفحه
چکیده.............................................................................................................................................. 1
مقدّمه.................................................................................................................................................2
فصل اوّل : کلیّات
- بیان مسأله.............................................................................................................................6
- فرضیه ها...............................................................................................................................6
- أهداف تحقیق.........................................................................................................................7
- سؤالات تحقیق.......................................................................................................................7
- پیشینه تحقیق..........................................................................................................................7
- روش کار و تحقیق..................................................................................................................8
فصل دوّم : الف- بررسی اوضاع سیاسی ، اقتصادی ، اجتماعی ، فرهنگی و ادبی عصر عباسی
ب-شرح حال و زندگی نامه ابن رومی
2-1. بررسی اوضاع سیاسی ، اقتصادی ، اجتماعی ، فرهنگی و ادبی عصر عباسی...................................10
2-1-1. اوضاع سیاسی...................................................................................................................10
2-1-2. اوضاع اقتصادی.................................................................................................................11
3-1-2. حیات اجتماعی..................................................................................................................13
4-1-2. اوضاع فرهنگی و ادبی........................................................................................................15
2-2. شرح حال و زندگی نامه ابن رومی...........................................................................................17
2-2-1. ولادت...............................................................................................................................17
2-2-2. چهره ظاهری......................................................................................................................18
2-2-3. اجداد و نیاکان ابن رومی......................................................................................................19
2-2-4. پدر ابن رومی.......................................................................................................................20
2-2-5. مادر ابن رومی.....................................................................................................................20
2-2-6. فرزندان و همسر ابن رومی....................................................................................................21
2-2-7. نحوه تعلیم...................................................................................................................... ....23
2-2-8 . نحوه زندگی و خصوصیات خلقی..................................................................................... ......26
2-2-9. مذهب................................................................................................................................ ...28
2-2-10. زندگی سیاسی...................................................................................................................30
2-2-11. شاعران هم عصر ابن رومی..................................................................................................31
2-2-12. هجو ابن رومی.....................................................................................................................33
2-2-12-1. انگیزه هجو سرایی شاعر..................................................................................................34
2-2-12-2. انواع هجو های ابن رومی................................................................................................35
2-2-12-3. مهجوین ابن رومی...........................................................................................................37
2-2-12-4. شگردهای هجو و سخریه ابن رومی..................................................................................37
2-2-13. زود رنجی و عصب المزاج بودن ابن رومی............................................................................38
2-2-14. فال بد زدن (تطیُّر) ابن رومی.................................................................................................39
2-2-15. خصوصیات شعر ابن رومی...................................................................................................40
2-2-16. تأثیر ابن رومی بر نام آوران شعر عربی..................................................................................42
2-2-17. مرگ شاعر......................................................................................................................... 43
2-2-18. سبب مرگ ابن رومی............................................................................................................43
2-2-18-1. روایات مربوط به نحوه مرگ ابن رومی..............................................................................44
2-2-18-2.روایات مربوط به تاریخ وفات ابن رومی..............................................................................46
2-2-19 . ابن رومی و اختلالات روانی..................................................................................................47
فصل سوّم : طنز و سخریه و پیدایش آن
3-1. طنز و سخریه و مترادف های آن......................................................................................................53
3-2. علل انتخاب طنز و سخریه از میان مترادف های آن...........................................................................56
3-3. طنز و سخریه در عصر جاهلی..........................................................................................................57
3-4. طنز و سخریه در صدر اسلام............................................................................................................58
3-5. طنز و سخریه در عصر اموی...........................................................................................................58
3-6. طنز و سخریه در عصر عباسی..........................................................................................................59
3-6-1. ابعاد طنز در عصر عباسی...........................................................................................................61
3-7. ارتباط طنز و سخریه با جامعه و افراد................................................................................................63
3-8. انواع طنز و سخریه...........................................................................................................................65
3-9. روش های سخریه............................................................................................................................66
3-10. دلایل استفاده از سخریه..................................................................................................................67
3-11. طنز و سخریه ابن رومی..................................................................................................................68
فصل چهارم : سخریه گروههای مختلف اجتماعی در اشعار ابن رومی ، سخریه در مواضع گوناگون ،
سخریه اسامی و الفاظ
4-1. سخریه گروههای مختلف اجتماعی....................................................................................................70
4-1-1. سخریه آوازه خوانان....................................................................................................................70
4-1-2. سخریه خادمان و کنیزان...............................................................................................................88
4-1-3. سخریه شاعران............................................................................................................................92
4-1-4. سخریه نحویان............................................................................................................................105
4-1-5. سخریه کاتبان.............................................................................................................................112
4-1-6. سخریه فلاسفه............................................................................................................................114
4-2. سخریه در مواضع گوناگون...............................................................................................................115
4-2-1. سخریه بنی خاقان....................................................................................................................115
4-2-2. سخریه قوم خود................................................................................................................ ....116
4-2-3. سخریه مرد خشمگین..............................................................................................................118
4-2-4. سخریه ابن پوران....................................................................................................................119
4-2-5. سخریه دیّوث.........................................................................................................................119
4-2-6. سخریه بازی شطرنج حسین بن موسی بن جعفر........................................................................120
4-2-7. سخریه حمّال.........................................................................................................................120
4-2-8. سخریه جماعت نابینا..............................................................................................................122
4-3. سخریه اسامی و الفاظ..................................................................................................................123
فصل پنجم : سخریه عیوب اخلاقی و جسمانی انسانها در اشعار ابن رومی
5-1. سخریه عیوب اخلاقی ................................................................................................................129
5-1-1. سخریه بخیل و بخیلان...........................................................................................................129
5-1-2. ضعف مردی.........................................................................................................................143
5-1-3. سخریه ترس........................................................................................................................143
5-1-4. سخریه أنساب......................................................................................................................145
5-1-5. اوصاف حماقت ، سنگینی معنوی و خشونت..........................................................................150
5-1-6. سخریه بی وفایی و خلف وعده.............................................................................................154
5-2. سخریه عیوب جسمانی انسانها..................................................................................................156
5-2-1. سخریه کوژپشت.................................................................................................................157
5-2-2. سخریه صورت دراز............................................................................................................158
5-2-3. سخریه کوتاه قامت............................................................................................................ 159
5-2-4. سخریه بینی دراز و پهن.......................................................................................................162
5-2-5. سخریه قیافه افراد با تشبیه به حیوانات.................................................................................167
5-2-6. سخریه طاس و کچل...........................................................................................................168
5-2-7. سخریه چشمان از کاسه بیرون آمده.........................................................................................173
5-2-8. سخریه قامت بلند و ضخیم.....................................................................................................173
5-2-9. سخریه پرخور و شکم باره.....................................................................................................174
5-2-10. سخریه ریش بلند و دراز......................................................................................................177
فصل ششم : سخریه سیاسی در اشعار ابن رومی
6-1 . سخریه خلفاء و أمراء................................................................................................................190
6-2. سخریه کارمندان دولت...............................................................................................................193
نتیجه گیری و پیشنهادات.....................................................................................................................204
ملخَّص البحث....................................................................................................................................209
منابع و مآخذ......................................................................................................................................216
چکیده به زبان انگلیسی..................................................................................................................... ∏
بررسی وتحلیل طنز در شعر ابن رومی(کارشناسی ارشد)
